جو

جو یکی از انواع غلات است. چرخه زندگی این گیاه یکساله و از خانواده گرامینه ها (گندمیان) است. کشت جو احتمالاً از اتیوپی و آسیای جنوب شرقی آغاز شده است. خاستگاه واقعی جو هنوز ناشناخته است. اما بسیاری از محققین، خاستگاه این گیاه را کوه های زاگرس در غرب ایران، آناتولی جنوبی و فلسطین می دانند. بر پایه نظریه والیوف، مبداء جوی ریشک دار و غلاف دار، کشور اتیوپی و شمال آفریقا و مبداء نوع بدون ریشک، ریشک کوتاه و کلاهک دار،آسیای جنوب شرقی، به ویژه چین، ژاپن و تبت است.

جو برای تعداد زیادی از مردمان نواحی سردسیر و خشک (به ویژه خاور میانه و شمال آفریقا) منبع غذایی مهمی به شمار می رود. البته امروزه بیشتر برای خوراک دام و تهیهٔ فراورده های تخمیری از این گیاه استفاده می کنند.

جو، به خانواده گندميان طايفه هورديه (Hordeae) و جنس هورديوم (Hordeum) تعلق دارد. جنس هورديوم نزديک ۲۵ گونه زراعى و وحشى ديپلوئيد، تتراپلوئيد و هگزاپلوئيد دارد. گونه هاى زراعى جو، برخلاف گندم عموماً ديپلوئيد (داراى ۷ جفت کروموزوم) و گونه هاى وحشى آن ديپلوئيد، تتراپلوئيد (داراى ۱۴ جفت کروموزوم) و هگزاپلوئيد (داراى ۲۱ جفت کروموزوم هستند). ریشه این گیاه مانند گندم، افشان است و اکثر ریشه های آن تا فاصله 40 سانتیمتری در اطراف پراکنده می شوند. البته ممکن است برخی از ریشه ها به اعماق خاک نیز نفوذ کنند. ساقه های جو از میان گره های استوانه ای توخالی تشکیل شده اند. طول میانگره ها از قاعده به طرف ساقه به تدریج زیاد می شود. طول ساقه در اکثر واریته ها حدود 120 تا 150 سانتیمتر است و ثابت شده که بین ارتفاع ساقه و توسعه ریشه همبستگی مثبت وجود دارد. بنابراین در شرایط دیم و کم آبی، ساقه هایی که مرتفع تر باشند عملکرد بیشتری دارند. جو نیز مانند گندم از محل گره های واقع در سطح خاک، ریشه و ساقه ی ثانویه (پنجه) تولید می کند. که این پنجه ها در جوهای دوردیفه بیشتر از جوهای شش ردیفه می باشند. جو نیز مانند گندم دارای گل آذین سنبله است. هر سنبله از یک گل که مستقیماً بر روی گره ها اتصال دارند تشکیل شده است. پس بر روی هر بند، سه گل و در دو طرف سنبله شش گل وجود دارد. در برخی از انواع سنبله، شش گل تبدیل به دانه می شوند و تشکیل سنبله های شش ردیفه می دهند که به جوهای شش ردیفه موسوم اند. در برخی دیگر فقط گل های میانی بارور می شوند و تشکیل سنبله های دوردیفه می دهند که به جوهای دوردیفه موسومند.

موارد اختلاف بوته سبز جو و گندم: 1- رنگ برگ های جو معمولاً سبز روشن و رنگ برگ های گندم سبز تيره است. 2- انتهای برگ جو گرد یا مدور است. درصورتيكه انتهای برگ های گندم تيز می باشد. 3- عرض پهنك برگ ها در جو بيشتر و طول برگ های آن كمتر از گندم است. 4- ريشك ها در جو معمولاً بلندتر از گندم و در يك امتداد و تقريباً بر روی هم قرار دارند درصورتيكه ريشك های گندم نسبت به محور سنبله با زاويه حاده قرار گرفته و متفرق می باشند.

سه گونه‌ زراعى عمده دارد: 1- هورديوم وولگاره (H. vulgare) از جوهاى شش رديفى يا شش پر است. اين گونهٔ زراعى در هر بند از محور سنبلهٔ خود سه گلچهٔ بارور دارد. 2- هورديوم ديستيکوم (H. distichum) از جوهاى دو رديفى يا دوپر به شمار مى رود. اين گونهٔ زراعى در هر بند از محور سنبله خود يک گلچهٔ بارور و دو گلچهٔ غيربارور دارد. 3- هورديوم ايریگولار (H. irregular) يا جو غيرمنظم از جوهاى دوپر به شمار مى آيد. در اين گونهٔ جو، گلچه هاى کنارى سنبلچهٔ هر بند از محور سنبله ممکن است بارور، عقيم يا فاقد اعضای توليدمثل باشند.

جو یکی از سازگارترین غلات است که در شرایط آب و هوایی مساعد، در خاک حاصلخیز که قابلیت نگهداری آب در آن زیاد باشد، و همچنین در خاک هایی که پی اچ آنها بین ۷ تا ۸ باشد تولید می شود. این گیاه نسبت به گندم در برابر خشکی مقاومتر است و بنابراین در آب و هوایی که آب، سبب محدود کردن تولید غلات می شود، جو می تواند بیشترین محصول را تولید کند. در شرایط دیم هم عملکرد جو بهتر از گندم و چاودار می باشد. تولید جو در همه نوع زمینی با بارندگی سالیانه ۲۰۰ تا ۲۵۰ میلیمتر امکانپذیر است.

جو نسبت به دمای بالا (بیش از ۳۲ درجه سانتیگراد) مقاوم است. اما در شرایط آب و هوای مرطوب، در برابر دمای بالا بسیار حساس است. دانه جو نسبت به گندم برای جوانه زدن به رطوبت کمتری نیاز دارد. در مواردی که پس از جوانه زدن دانه، گیاه به علت کمبود رطوبت، خشک شود، با فراهم شدن شرایط مساعد رطوبتی، گیاه رشد مجدد خود را با شدت بیشتری آغاز می نماید.

جو از لحاظ مقاومت به سرما، نسبت به گندم در ردیف پایینتری قرار می گیرد. بنابراین به نظر می رسد که کشت جوی پاییزه در مناطق سردسیر چندان اطمینان بخش نباشد. در مقایسه با سایر غلات، جو نسبت به شوری خاک، چه در مرحله جوانه زنی و چه در مراحل دیگر مقاومتر است.

در خصوص واکنش به دما، سه نوع جو موجود است: نوع بهاره که به سرما حساس بوده و بنابراین در بهار کاشته می شود. نوع پاییزه که در فصل پاییز کاشته می شود و تا فرا رسیدن فصل بهار، سنبله تولید نمی کند. نوع حد واسط که نسبت به سرما مقاومت کمتری داشته و در نقاط نسبتاً گرمسیر در هر دو فصل بهار و پاییز کشت می شود. جوی بهاره و پاییزه را نمی توان همچون گندم بهاره و پاییزه که تفاوت دانه آنها کاملاً مشخص است، تشخیص داد. جوی پاییزه در بسیاری از نواحی نیمه خشک که بارندگی آنها غالباً در فصول گرم سال (بهار و تابستان) انجام می شود، تقریباً ۱۰ تا ۱۴ روز زودتر از گندم پاییزه کاشته می شود. جوی بهاره را هم تا آنجا که امکان دارد باید زودتر کاشت. البته جو نسبت به سرمای بهاره (دمای زیر صفر) نسبت به گندم حساس تر است. کشت زودتر جوی بهاره سبب می شود که محصول جو قبل از فرا رسیدن ایام گرم و خشک، برسد. تأخیر در کشت جو سبب لاغری دانه، عملکرد پایین و ... می شود. 

جو هم مانند دیگر گیاهان خانواده گندمیان، مراحل رشد مختلفی دارد که زمان هر مرحله تحت تأثیر عوامل مختلف قرار می گیرد. یکی از عوامل مؤثر در رشد گیاه، خاک و البته استفاده از کود می باشد. نیازهای کودی جو مشابه گندم است. پایین بودن میزان نیتروژن و فسفر و تا حدی پتاسیم خاک، می تواند عملکرد جو را محدود نماید. البته استفاده از کود به منظور تولید حداکثر محصول، باید بر مبنای آب قابل مصرف برای گیاه باشد. همچنین برای تولید جو به عنوان خوراک دام، میزان کود مصرفی معمولاً زیادتر از کود مصرفی برای گیاه جو است که برای مصارف دیگر از جمله تهیهٔ فراورده های تخمیری کشت می شود. معمولاً مصرف ۵۰ تا ۶۰ کیلوگرم نیتروژن در هر هکتار، می تواند عملکرد جو را به نحو مطلوبی افزایش دهد.

از جو استفاده های مختلفی می کنند. بخش قابل توجهی از آن را به صورت درسته یا نیم کوب به عنوان خوراک دام مورد استفاده قرار می دهند. ارزش غذایی دانه جو به دلیل غلاف و پوشینک های داخلی و خارجی غیر مغذی آن، تقریباً 5 درصد از دانه ذرت کمتر است. البته امروزه سعی می شود با اصلاح نژاد جو، انواعی با میزان بیشتری پروتئین و اسید آمینه های ضروری به خصوص لیسین تولید شود. 

از جو در پخت و پز برای تهیه ی انواع نان و سوپ استفاده می شود. برای تهیه ی برخی غذاهای کودک هم از جو استفاده می کنند. بعضی انواع جو را پوست کنده یا نیم کوب می کنند و پس از جدا نمودن غلاف، در تهیه سوپ به کار می برند.

در صنعت نانوایی ایران از جو بسیار کم استفاده می کنند. در صورتی که مهندسین ژنتیک بتوانند ارزش غذایی این دانه خوراکی را بهبود بخشند، جو می تواند به عنوان یکی از غلات مهم همچون گندم در تهیه ی انواع غذاها و نان ها به کار رود.

در برخی کشورها از جو در فراورده های تخمیری استفاده می شود. مثلاً از دانه جو برای تهیه ی مالت استفاده می نمایند. معمولاً از دانه های چاق و یکنواخت و همچنین دانه هایی که شکسته نباشند و پوست آنها کنده شده باشد، در تهیه ی این فراورده ها استفاده می کنند. همچنین روشن بودن رنگ دانه، داشتن قدرت جوانه زنی سریع و یکنواخت و همچنین داشتن 10 تا 13 درصد پروتئین در دانه، از جمله خصوصیات جوهایی محسوب می شود که در تهیه ی این گونه فراورده ها از آنها استفاده می شود.

جو از نظر طب قدیم ایران سرد و خشک است. غذایی بسیار مقوی است. خاصیت نرم کننده دارد .در قدیم از جو زیاد استفاده می کردند .برای نقرس مفید است. جوشانده جو داروی خوبی برای مبتلایان به تب و کم خونی و سوء هاضمه است.

ماءالشعیر برای درمان سل، زخم‌های ریوی و سردرد گرم مفید است .ماءالشعیر خون ساز است و زود هضم می شود. ماءالشعیر را با خشخاش کوبیده برای سردرد مفید است. برای درمان نقرس پماد در جو را با آب بر روی قسمت‌های دردناک بگذارید. جو را با شکر مخلوط کرده غذای خوبی برای اطفال است. بیسکوبیت جو بهترین دارو برای درمان یبوست است و حتی نفخ و شکم درد را از بین می برد. سرد مزاجان باید جو را با شکر بخورند. برای پائین آوردن کلسترول از جو استفاده کنید .جو چون دارای پروتئاز می باشد بنابراین از سرطان جلوگیری می‌کند.

جو نسبت به بیماری های قارچی فوق العاده حساس است. سیاهک یکی از مهمترین این بیماری هاست. سیاهک پنهان جو، عامل قارچی به نام U.hordei می باشد. در این بیماری، توده ای از هاگ های سیاه رنگ جای محتویات دانه را می گیرد. هاگ بیماری در سطح دانه یا داخل خاک قرار می گیرد. زمانی که بذر جوانه می زند، هاگ هم جوانه زده و به گیاه جوان حمله می نماید. شیوع این بیماری در خاک های اسیدی بیش از خاک های خنثی یا خاک های آهکی (پی اچ بیشتر از ۷) است. سیاهک آشکار، به وسیلهٔ قارچی به نام U.gnuda ایجاد می شود. در این بیماری، توده ای از هاگ های سیاه رنگ، جای همه اعضای گل را می گیرند. پس از متلاشی نمودن گل، هاگ سیاهک با باد و باران پخش شده و به تمام کلاله های بوته های آلوده نشده هم می رسد و انتشار می یابد. زنگ ساقه، زنگ برگ و زنگ های نواری هم از دیگر بیماری های قارچی هستند که به خصوص در نقاط گرم و مرطوب زیان های فراوانی به جو وارد می کنند.

جو نسبت به حمله سفیدک که عامل آن Erysiphia grarninis است بسیار حساس است. این بیماری، معمولاً در خاکی که میزان نیتروژن آن بالا باشد، بیشتر انتشار می یابد. البته گرد گوگرد می تواند این بیماری را کنترل نماید. از سایر بیماری های جو می توان پوسیدگی ریشه، لکه سیاه، سوختگی و انواع بیماری های ویروسی را نام برد.