کرم ساقه خوار برنج با نام علمی : chilo suppressalis و با نامهای دیگری چون كرم ساقه خوار برنج آسیایی ( asiatic rice borer ) وو كرم ساخوار نواری برنج ( striped stem borer ) در آسیا و دیگر نقاط نامیده می شود. این آفت و کرم ساقه خوار برنج از راسته با لپولكداران(lepidoptera ) و خانواده پیرالیده(pyralidae) اولین بار در دنیا در سال 1863 توسط واكر (walker) شناسایی و نامگذاری شد.
در ایران ابتدا در شهریور 1351 توسط آزمایشگاه بررسی آفات و بیماریهای گیاهی تنكابن جمع آوری و پرورش یافته و سپس پروانه های خارج شده را ابرت (ebert ) حشره شناس آلمانی در همین سال تشخیص داده است. موطن اصلی این آفت مناطق حاره و نیمه حاره آسیامی باشد. در حال حاضر مهمترین آفت زراعت برنج در اغلب مناطق برنجكاری ایران به شمار می آید
![کرم ساقه خوار برنج]()
![کرم ساقه خوار برنج]()
شکل شناسی کرم ساقه خوار برنج
حشره کامل :
کرم ساقه خوار برنج رنگ عمومی بدن ، زرد و گاهی متمایل به قهوه ای روشن است. در بال های جلویی حشرات کامل ، چند لکه نقره ای رنگ و در حاشیه انتهای هر بال 5 لکه قهوه ای وجود دارد. بالهای زیرین به رنگ زرد متمایل به سفید و اطراف بال ها مجهز به ریشک می باشد.
تخم :
کرم ساقه خوار برنج تخم ها ابتدا به رنگ سفید متمایل به کرم بوده و در موقع باز شدن به رنگ خاکستری در می آیند.
لارو:
کرم ساقه خوار برنج رنگ کپسول سر آنها ، زرد روشن و نسبتا" متمایل به قهوه ای است. در سطح پشتی بدن ، 5 نوار طولی به رنگ ارغوانی روشن کشیده شده است که سه نوار آن در وسط و دو نوار دیگر در طرفین قرار دارد نوار وسطی –پشتی باریک می باشد .
شفیره :
کرم ساقه خوار برنج شفیره به رنگ قهوه ای روشن است . محل تشکیل آن در بهار و تابستان ، داخل ساقه های باقی مانده برنج در مزرعه می باشد .
خسارت کرم ساقه خوار برنج :
کرم ساقه خوار برنج لارو آفت به ساقه برنج حمله می کند. علائم خسارت در گیاه میزبان به دو صورت ظاهر می شود . اگر گیاه جوان مورد حمله قرار گیرد ، برگ میانی ( جوانه مرکزی ) زرد شده و کم کم خشک می شود.
این خسارت معمولا" توسط نسل اول آفت در مرحله رویشی برنج ایجاد می شود. در این مرحله ، عکس العمل گیاه میزبان ، بصورت تولید ساقه های جانبی ظاهر می شود و بدین وسیله بوته های آسیب دیده ، تا حدودی خسارت وارده را جبران می کنند.
اما اگر حمله آفت مصادف با ظهور خوشه ها و گل کردن بوته ها باشد، گیاه نمی تواند خسارت وارده را جبران نماید بنابراین ، دانه ای در خوشه تشکیل نمی شود و سبب سفید شدن خوشه ها می گردد. اگر آلودگی در شروع تشکیل دانه ها صورت گیرد سبب لاغری و شکننده شدن آنها می شود.
ساقه های آلوده بسیار ضعیف و شکننده بوده به طوری که در اثر نسیم شکسته شده و باعث خراب شدن و انهدام ساقه های مجاور می گردند. اگر مبارزه با نسل اول به خوبی انجام نگیرد و حمله آفت در مرحله گل کردن برنج صورت گیرد ، در آن صورت یا دانه اصلا" تشکیل نمی شود و یا اینکه خوشه های برنج سفید رنگ ، لاغر، سبک و بسیار شکننده مانده و در موقع خرمن کوبی ، برنج ها خرد شده و از نظر قیمت و بازار پسندی ، بسیار تنزل پیدا می کنند.
در موقع برداشت نیز ساقه های آلوده به کرم ساقه خوار با وزش باد شکسته و روی زمین می افتند . این ساقه ها دارای سوراخ های ریز زیادی هستند که در داخل آنها لاروهای زیادی دیده می شود .
بیولوژی کرم ساقه خوار برنج :
این آفت زمستان را به صورت لارو كامل در داخل ساقه های خشك برنج یا علفهای هرز دارای ساقه تو خالی نظیر شال تسبیح ،سوروف ، ارداله ،نی ، پلهم ، ارزن وحشی ، مسك ، بند واش و ... به سر می برد.اولین شفیره های حاصل از لاروهای زمستان گذران در دهه اول اردیبهشت ماه در كنار سوراخی كه توسط لارو ایجاد شده است تشكیل می شود .این شفیره بدون پیله است .
حداقل حرارت لازم جهت شفیره شدن 10 درجه سانتیگراد است .دوره زندگی شفیره ها با حرارت محیط رابطه معكوس دارد و از 15 تا 30 درجه سانتیگراد بین 6 تا 12 روز تغییر می كند .شفیره ها در حرارت بالای 35 درجه آسیب خواهند دید .هر چه وزن شفیره ها بیشتر باشد پروانه های ماده خارج شده از آنها تخم بیشتری می ریزد . در مازندران خروج اولین پروانه ها در اواخر فروردین ماه و اوایل اردیبهشت ماه صورت می گیرد .پروانه های نر و ماده معمولا 24 ساعت بعد از خروج از شفیره جفت گیری نموده و عمر آنها حداكثر یك هفته است .
پروانه های نسل اول (زمستانه)عموما تخمها را در قسمت رویی یا زیرین برگهای فوقانی می گذارند .اما پروانه های نسل دوم بیشتر تخمها را در برگهای پاینی یا روی ساقه ها در نزدیكی برگ می گذارند.تفریخ تخمها در درجه حرارت حداقل 12-10 درجه سانتیگراد به مدت 11-5 روز بسته به حرارت محیط انجام می گیرد .پس از تفریخ تخمها ، لاروهای سن اول ابتدا از پارانشیم برگ تغذیه كرده و ، و سپس با ایجاد سوراخی از محل غلاف برگ وارد ساقه می شوند(5،2 ).
شفیره
لاروها بعد از 21 تا 37 روز به شفیره تبدیل می شوند و 7 روز بعد پروانه های نسل دوم (بهاره)از آنها خارج می گردند .حداكثر پروانه های این نسل مربوط به اواخر تیر ماه و اوایل مرداد ماه هستند .كرم ساقه خوار برنج در شمال ایران 3 نسل دارد .نسل اول همراه با نشا كاری می باشد .
بنابراین خسارت این نسل مربوط به مزارعی می باشد كه زودتر نشاء شده اند .نسل دوم آفت در زمانی است كه برنج در حال خوشه دادن بوده و در بسیاری از آنها از خطر خسارت شدید جسته اند.نسل سوم مصادف با برداشت برنج می باشد و به برنجهای دیررس و میان رس و رتون خسارت قابل توجه بوجود خواهد آورد.
مقاومت لاروها در مقابل غرقاب و سرمای زمستانه شگفت انگیز است اما به خشكی و تغییر درجه حرارت حساسیت شدیدی دارند و دچار تلفات شدیدی می شوند .
نسل اول از اواخر فروردین ماه شروع و تا اواسط تیر ماه طول میكشد .نسل دوم از اواسط تیر ماه تا اواخر مرداد ماه و نسل سوم از اواخر مرداد تا اواخر مهر ماه ادامه دارد بنابراین این آفت در برنج زود رس و میان رس حداكثر در دو نسل خسارت می زند ،و در برنجهای دیر رس در سه نسل خسارت وارد می كند .
لاروهای نسل سوم به علت سرد شدن هوا و درو برنج در داخل كلشهای باقی مانده در مزرعه و همچنین علفهای هرز كنار مزرعه وكنار خرمنها و كپه های كلش تا بهار سال بعد باقی می مانند.معمولا در شرایط مطلوب هر نسل ساقه خوار40 تا 50 روز طول می كشد .
طرز خسارت آفت :
حشره كامل در بهار همزمان با رشد نشاهای برنج در خزانه بر روی برگ بوته های جوان تخم ریزی میكند .تخم ریزی معمولا بین ساعتهای 22-17 انجام می گیرد .بیشترین مقدار تخم ریزی در ساعت 19 می باشد .لاروهای نسل اول كه تازه از تخم بیرون آمده اند به مدت یك ساعت از پارانشیم برگ تغذیه كرده(برای نسل دوم این مدت طولانی تر است)و سپس وارد غلاف برگ می شوند .
و با تغذیه از پارانشیم غلاف و بجا گذاشتن فضولات موجب زردی و كمرنگ شدن آن می شوند كه اصطلاحا آلودگی غلاف برگ (sheat leaf infeshen )گویند.پس از این مرحله لاروها با ایجاد سوراخی وارد ساقه شده ضمن تغذیه از محتویات درون آن مو جب زردی و خشكیدگی برگ میانی و جوانه مربوط به آن می شود كه اصطلاحا جوانه مركزی خشك شده (dead heart ) گویند .
این مرحله از خسارت آفت معمولا 45-35 روز بعد از كاشت نشاء در مرحله رویشی (بویژه پنجه زنی ) بوده و گیاه به خوبی می تواند خسارت فوق را جبران نماید.
بافت ساقه
لاروها با تغذیه از بافت ساقه كم كم رشد كرده ، ساقه آلوده را ترك می كنند .و سپس وارد ساقه های اطراف می شوند .لاروها پس از مدت 37-21 روز داخل ساقه برنج تغذیه نموده و به شفیره بدون پیله و قهوه ای رنگ تبدیل شده و هفت روز بعد پروانه های نسل دوم ازآن خارج می شوند.
در صورتیكه حمله آفت در زمان خوشه كردن و گل دادن همراه باشد دانه
در خوشه تشكیل نشده و خوشه خشك می گردد كه اصطلاحا خوشه های برنج سفید شده (white heads)می نامند. آلودگی در شروع تشكیل دانه باعث لاغری و شكنندگی دانه می گردد
مبارزه زراعی
ایننوع خسارت (خوشه های برنج سفید شده ) انواع متعددی دارد كه پوكی كامل فقط یك نوع از آنها می باشد (7،16 ) الف) مبارزه زراعی :
- برداشت برنج از یك سوم انتهایی ساقه و شخم زمین بلافاصله بعد از برداشت
- كاشت یكپارچه نشاها در هر منطقه به منظور محدود كردن رشد و نمو آفت
- نصب
مبارزه شیمیایی
تله نوری قبل از آماده سازی خزانه تا زمان برداشت به منظور آگاهی از حضور آفت ، بررسی تغییرات جمعییت آفت ، زمان دقیق مبارزه شیمیایی همراه با مطالعات حالات رشدی آفت در مزرعه برای تكمیل اطلاعات لازم جهت مبارزه شیمیایی
- جدا كردن برگهای حاوی دستجات تخم آفات و انهدام آنها برای کرم ساقه خوار برنج
- وجین پنجه های آلوده به ساقه خوار بعد از نشاكاری همزمان با وجین اول و دوم علف های هرز مزرعه برنج برای کرم ساقه خوار برنج
- باقی نگذاشتن دسته های نشاء در زمین اصلی برای کرم ساقه خوار برنج
- عدم انتقال شلتوك و ساقه های از مناطق آلوده به مناطق سالم برای کرم ساقه خوار برنج
- انجام تناوب زراعی در مزرعه برای کرم ساقه خوار برنج
- كشت شبدر برسیم بعد از برداشت برنج .شبدر برسیم علاوه بر اینكه علوفه مناسبی برای دام محسوب میشود ازتی طبیعی تولید میكند كه به حیات قورباغه ها لطمه ای نمی زند .
- كاشت واریته مقاوم به كرم ساقه خوار (با وارد كردن واریته bt دربرنج)
- عدم آتش سوزی بقایای موجود در مزرعه
نكته:
كاه و كلش موجود در مزرعه به هیچ وجه نباید سوزانده شود .چون كاه تنها ماده آلی قابل دسترس اكثر كشاورزان میباشد كه حدود 40% ازت و 85%-80% پتاسیم و 35%-30% فسفر 50%-40% گوگرد جذب شده بوسیله برنج در مرحله رسیدن در بخش های رویشی گیاه باقی می ماند .لذا اگر كاه با خاك مخلوط شود ذخایر ازت،فسفر،پتاسیم و سیلیسیم خاك حفظ شده و حتی ممكن است افزایش یابد .و سوزاندن آن موجب از بین رفتن مواد آلی موجود در خاكمیشود .
زیست شناسی (مورفولوژی ):
زمستان را به صورد لارو کامل در داخل ساقه های خشک برنج و یا علفهای هرز اطراف مزرعه به سر می برد. در شرایط مساعد وقتی که درجه حرارت به 10 درجه سانتی گراد می رسد لاروهای سن آخر تبدیل به سفیره می شوند.
اولین شفیره های حاصل از لاروهای زمستانی در دهة اول اردیبهشت ماه مشاهده شده اند. دورة شفیرگی 10-6 روز سپس حشرات کامل خارج می شوند. اولین پروانه های آفت در شرایط گیلان از حدود 20 اردیبهشت ماه ظاهر می شوند و اوج پرواز آنها در دهة دوم خرداد صورت می گیرد. فعالیت آنها در شب بوده و روزها در سایه و روی برگ و ساقه برنج و علفهای هرز به استراحت می پردازند.
پروانه های نر و ماده 24 ساعت پس از خروج جفت گیری و حشره ماده تخمهای خود را به صورت دسته ای روی ساقه و برگ قرار می دهد طول دورة جنینی حدود 11-5 روز می باشد. لاروسن اول پس از تفریخ ابتدا از پارانشیم برگ تغذیه کرده و سپس با ایجاد سوراخی از محل غلاف برگ وارد ساقه می شود.
لاروها پس از مدت 37-21 روز که در داخل ساقه برنج تغذیه نمودند سوراخ بزرگی جهت خروج پروانه در ساقه ایجاد می نمایند و سپس به شفیره تبدیل می شوند و هفت روز بعد پروانه های نسل دوم (بهاره) خارج می گردند که این زمان در گیلان مصادف با اواسط تیرماه می باشد.
اگر پروانه های این نسل قبل از پایان تیرماه تخم ریزی کرده باشند می توانند نسل دیگری را در شهریور ماه بوجود آورند در غیر اینصورت کلیه لاروهائی که در اوایل مرداد به بعد بوجود می آیند پس از کامل شدن به دیاپوز رفته و زمستان را بدین صورت می گذرانند. بنابراین 3-2 نسل در سال دارند.
کنترل: ( انواع روش های کنترل)
کنترل زراعی
1. جمع آوری برگ های آلوده در هنگام نشاء
2. اجرای کشت گیاه دیگر بعد از برداشت برنج
3. کف بر کردن محصول
4. جلوگیر از انتقال آفت به انبار
5. آب تخت نمودن مزرعه بلافاصله بعداز شخم
6. کندن و سوزاندن علف های هرز حاشیه مزارع
7. استفاده از ارقام زودرس یا تهیه خزانه زیر پلاستیک
8. اسنفاده از ارقام مقاوم
شکار پروانه ها با تله نوری
کنترل فرمونی
کنترل شیمیایی (مبارزه شیمیایی) :
به علت پائین بودن انبوهی جمعیت انتقالی لاروهای زمستان گذران و شب پره های مربوط به آن از حشره كشها در خزانه ها نباید استفاده كرد. اگر زودتر از تقویم معمولی منطقه كاشت شوند برای نسل اول ولی چنانچه دیرتر از معمول كاشت شوند برای نسل دوم یكبار سمپاشی توصیه می گردد.
برای ارقام زودرس و میان رس چنانچه نیازی به كنترل شیمیائی علیه ساقه خوار باشد تا حداكثر پنجه زنی (45 روز بعد از پنجه زنی) به صورت گرانول پاشی و اگر بعد از آن مرحله باشد به صورت محلول پاشی با یك سم سیستمیك مانند دیمیكرون به مقدار5 /1 در هزار صورت گیرد. برای ارقام زودرس و میان رس چنانچه به كنترل شیمیائی نیاز باشد حداكثر یكبار سمپاشی صورت می گیرد.
برای ارقام دیر رس كنترل شیمیائی علیه كرم ساقه خوار برنج تا حداكثر پنجه زنی (60 روز) بعد از نشا كاری به صورت گرانول پاشی و بعد از آن به صورت محلول پاشی انجام گیرد(حداكثر دو بار در كل دوره رشدی).
از سموم گرانولی كه میتوان استفاده نمود گرانول ری جنت 2/0 درصد به میزان 20 كیلو در هكتار و گرانول دیازینون 10% به میزان 15 كیلو در هكتار و گرانل دیازینون 5 % به میزان 30 كیلو در هكتار و پادان 4% به میزان 25 كیلو در هكتار میتوان نام برد. در موقع گرانول پاشی باید مزرعه به اندازه 5-4 سانتیمتر آب داشته باشد و جریان آب از كرتی به كرت دیگر برقرار نباشد.
و تا 3 روز از ورود و خروج آب به هر كرت خودداری شود.واز سمومی كه میتوان برای محلول پاشی استفاده نمود سم فنیتروتیون به میزان 5/1 لیتر در هكتار و دیمیكرون به میزان 5/1 لیتر در هكتار و دیازینون به میزان 5/1 لیتر در هكتار میتوان استفاده نمود.در زمان محلول پاشی بایستی در حد امكان زمین فاقد آب باشد و پس از 24 تا 48 ساعت زمین آبیاری شود.همچنین در زمان محلول پاشی اگر سموم مورد نظر با 5/1 -1 كیلو اوره در هكتار مخلوط شوند باعث میشود كه سم زودتر جذب گیاه شود.
چون اوره باعث میشود كه در بین سلولهای گیاه روزنه ایجاد شود و سم راحت تر جذب شود. در مناطقی كه به هر دلیلی دیرتر از تقویم كشت منطقه نشاكاری میشود بایستی به دقت مراحل رشدی آفت ردیابی شود و در زمان مناسب برای سمپاشی از نوع گرانول (تا حداكثر پنجه زنی ) اقدام شود. سمپاشی باید حداقل 20 روز قبل از برداشت متوقف شود چون گیاه حدود 20-15 روز قبل از برداشت هیچ نوع موادی را جذب نمی كند. همچنین زمینهائی كه دارای كشت دوم برنج میباشد مبارزه علیه نسل سوم ساقه خوار بدلیل عدم جذب توسط گیاه حداقل بایستی 12 روز بعد از نشاء كاری صورت گیرد.
![کنترل شیمیایی کرم ساقه خوار]()
![کنترل شیمیایی کرم ساقه خوار]()
کنترل شیمیایی
استفاده از دیازینون 10% و 5% ، پادان 4% و فورادان گرانول 3% طبق فرمول های زیر برای کنترل شیمیایی این آفت قابل توصیه است.
1- لیندین WP25% و50 گرم در 100 متر مربع(خزانه) ، فقط 1 نوبت
2- دیازینون G 10%و،15 کیلوگرم در هکتار
3-دیازینون G 5% و 30 کیلوگرم در هکتار
4- کارتاپ G 4% و 30 کیلوگرم در هکتار
5- فیپرونیل G 0.2%و 20 کیلوگرم در هکتار
6- فنیتریتیون EC50%و1.5 لیتر در هکتار
7- دیازینون EC60%و 1 لیتر در هکتار
اولین گرانول پاشی 21 روز بعد از نشاء و دو نوبت بعدی به فاصله 3 هفته تکرار می شود.
مبارزه بیولوژیکی (دشمنان طبیعی) :
1. زنبور پارازیتوئیدApanteles sp. از خانواده Braconidae
2. گونه های متعددی از جنس Trichogramma sp. از قبیل T.brassicae، Trichogramma japonica پارازیتوئید تخم آفت می باشند. زنبور پارازیتوئید T. maidis را در زمانهای مختلف رها سازی نمودند و نتیجه گرفتند، رها سازی این زنبور مصادف با ظهور نسل دوم کرم ساقه خوار برنج ، کار سازتر از نسل اول بوده و به خوبی می تواند جمعیت آفت را تحت کنترل در آورد.
سوسک های خانواده Staphylinidae شکارگر تخم پروانه ها هستند.
4. پوره ها و حشرات کامل سن شکارچی Andrallus spinidens از لاروها تغذیه می کنند.
عوامل تغییر دهنده جمعیت آفت
1. دیر کشت نمودن مزرعه
2. بقایای گیاهی
3. قطع بوته ها از بالاتر از 7 سانتیمتری
4. ارقام با سیلیس پایین
5. برنج هایی که برگ و ساقه طویل دارند ، به تغذیه و خسارت آفت حساستر می باشند. بنابراین، وضعیت گیاه در تغذیه آفت بسیار تعیین کننده است .
6. مصرف بیش از اندازه کودهای شیمیایی .
چگونگی استفاده از زنبور تریكوگراما:
زنبور تریكوگراما دشمن طبیعی آفت كرم ساقه خوار برنج ، كرم سبز برگخوار ، مگس سفید و پروانه تك تقطه ای می باشد . اگر فرهنگ سمپاشی رایج نباشد زنبور تریكوگراما می تواند به طور طبیعی تا 60% آفات را از بین ببرد این زنبورها بسته به حجم تخم میزبان از یك تا چند عدد تخم داخل تخم میزبان قرار می دهند و این تخم ها پس از 24 ساعت تفریخ شده و لاروهای زنبور از محتویات تخم میزبان تغذیه نموده و پس از چند روز گذراندن سنین لاروی در داخل تخم میزبان تبدیل به شفیره می شوند .
حشره كامل زنبور با سوراخ كردن تخم میزبان كه به صورت تقریبا مدور می باشد از تخم خارج میشوند .لذا تخمی كه می توانست از آن لارو آفت خارج شود و به محصول خسارت بزند زنبور خارج شده و در جلو خسارت آفت در همان مرحله اولیه سد می شود.زنبورهای ماده خارج شده از تخم میزبان بلافاصله جفت گیری نموده و شروع به جستجو برای یافتن تخم های میزبان بروی گیاه می نمایند .این زنبورها قادر به پروازهای كوتاه بوده ،ودر مواردی توسط باد نیز به مسافتهای طولانی منتقل میشوند . به همین دلیل اگر كشاورزی در زمین خودش زنبور استفاده كرده و زمین بعل دستی استفاده نكرده این زنبور برای خودش موثر است.
نکته
نكته مهم در استفاده این زنبورها این است كه آنها به شرایط نا مساعد محیط در هنگام رها سازی مانند بارندگی،دماهای بالا و سمپاشی ویا بادبردگی سم از مزارع مجاور بسیار حساس بوده و در چنین شرایطی از بین رفته و نمی توان از رها سازی انتظار موفقیت داشت. زمان رها سازی زنبور تریكوگراما بر حسب شكار پروانه ماده ویا تعین بیولوژی آفت (حالات رشدی آفت) می باشد. رها سازی زنبور تریكو گراما موقعی می باشد كه پروانه كرم ساقه خوار تخم ریزی كرده باشد هر وقت با تله فانوسی پروانه ماده ساقه خوار راشكار كردیم. 4-2 روز بعد آفت را در منطقه خواهیم داشت. در بیولوژی آفت ساقه خوار زمانی كه 50 % شفیره داشته باشیم زمان رها سازی می باشد.
تعین درصد آلودگی:
یكی از مهمترین عواملی كه برای كاربرد صحیح روشهای مبارزه مورد نیلز میباشد برآورد خسارت احتمالی آفت میباشد.در گذشته روشهای معتبری برای برآورد خسارت وارده از جمعیت آفات در دسترس پژوهشگران و مسئولین اجرائی قرار نداشته بود. این موضوع عمده ترین دلیل رواج سمپاشی های غیر اصولی بوده است. هدف از تعین میزان كاهش محصول ناشی از خسارت حشرات زیان آور این است كه میزان افزایش احتمالی عملكرد و در صورت كنترل آنها با صرف هزینه های قابل قبول اقتصادی مشخص گردد.![چگونگی استفاده از زنبور تریكوگراما]()
![چگونگی استفاده از زنبور تریكوگراما]()