سیاهك پنهان گندم

این بیماری از تمام مناطق كشور گزارش شده است و در واقع یكی از مهمترین و شایع‌ترین بیماریهای گنـدم در كشور می‌باشد.

به منظور بررسی وضعیت سیاهكهای آشكار و پنهان گندم و تعیین میزان خسارت آنها و نیز پراكندگی گونه‌های سیاهك پنهان در استان ایلام، در سطح هفت شهرستان و 16 مركز خدمات كشاورزی، در حوزه هریك از مراكز خدمات، تعداد 50 مزرعه كه بذور آن قبل از كاشت ضدعفونی نشده بود، تعیین و از بین آنها، تعداد 10 مزرعه برای بررسی انتخاب شدند.

در هنگام سنبله رفتن برای سیاهك آشكار و موقع خمیری تا سفت شدن دانه ها برای سیاهك پنهان در 10 كادر یك متر مربعی در مزرعه متوسط تعداد كل خوشه‌ها و تعداد خوشه‌های آلوده در متر مربع و درصد مربوطه مشخص شد. میزان خسارت آشكار در سال اول، بررسی 29/0 درصد و در سال دوم 6/0 درصد و برای سیاهك پنهان به ترتیب 76/0 و 08/1 درصد بود.

برای تعیین گونه‌های سیاهك پنهان در طول دو سال، 1240 نمونه (سنبله) مورد بررسی قرار گرفت و از نظر فراوانی، گونه T.laevis به عنوان گونه غالب در كل استان و T.caries در مرتبه دوم قرار گرفت (فولادوند و زاهدی، 1379).

 
نشانه‌های بیماری

بوته‌های بیمار ممكن است تا حدی كوتاه شوند و تا سنبله ایجاد نشود، آلودگی قابل تشخیص نیست. سنبله‌های سیاهك زده، باریك و رنگ آنها مدت بیشتری نسبت به سنبله‌های سالم سبز باقی می‌ماند. گلوم‌های بعضی از سنبله‌ها یا تمامی آنها باز شده و دانه‌های كروی حاوی اسپور بویژه در ارقام بدون ریشك دیده می‌شود.

شكل دانه‌های آلوده تقریباً شبیه دانه‌های سالم بوده ولی فقط پوسته خارجی (پریكارپ) آن باقی مانده و محتویات درون دانه از بین رفته و به جای آن توده سیاه رنگ حاوی تعداد بیشماری تلیوسپورهای قارچ عامل بیماری قرار می‌گیرند كه در موقع خرمنكوبی پاره شده و گرد سیاه رنگ اسپور آزاد می‌شود و به دلیل وجود تری متیل آمین در این اسپورها بوی ماهی فاسد متصاعد می‌شود.

چرخه بیماری

پایداری و دوام قارچهای عامل سیاهك پنهان بوسیله تلیوسپورهایی است كه روی بذر و در خاك باقی می‌مانند. این اسپورها در سطح خاك و بذر ، در اثر رطوبت جوانه می‌زنند و دماهای پایین حدود 5 تا 15 درجه سانتی‌گراد برای جوانه زدن اسپور و تولید هیف آلوده كننده مناسب است و كلیوپتیل‌ها را قبل از بیرون آمدن از خاك آلوده می‌كنند.

همزمان با رشد گیاهان میزبان، قارچ عامل بیماری نیز به رشد طولی خود ادامه داده و در بافتهای انتهایی مستقر می‌شود. میسلیوم قارچ در تخمدان ارقام حساس باقی مانده و جایگزین تمام بافتهای دانه به غیر از پریكارپ می‌شود. هنگام برداشت دانه‌های آلوده، پاره شده و اسپورها آزاد می‌گردند و بدین ترتیب خاك و بذرهای سالم را آغشته می‌سازند. معمولاً 5 گرم اسپور در 1000 گرم بذر، حداكثر آلودگی را بوجود می‌آورد. اسپورها در شرایط انبار به مدت طولانی قوه نامیه خود را حفظ می‌كنند .

مبارزه

در حال حاضر استفاده از بذور سالم و نیز استفاده از قارچكش‌های موثر برای ضدعفونی بذر علمی‌ترین و باصرفه‌ترین روش جلوگیری از خسارت این بیماری می‌باشد. جهت بررسی كارآیی و مقایسه اثر قارچكشهای ساخته داخلی و خارجی متداول برای ضدعفونی بذر علیه بیماری سیاهك پنهان گندم در كشور، شش مزرعه آزمایشی در طول دو فصل زراعی 78-1377 درایستگاههای تحقیقات كشاورزی خسروشهر و تیكمه داش تبریز، ایجاد و در شرایط دیم و آبی كشت پاییزه گردید.

بذرها قبل از كاشت به نسبت 10 در هزار با تلیوسپور قارچ عامل بیماری آغشته گردید. آزمایشها در قالب طرح بلوكهای كامل تصادفی با در نظر گرفتن مقادیر 1 و 2 در هزار وزن بذر از فرم تجارتی هریك از قارچكش‌های كاربندازیم 50% پودر وتابل (شیمی كشاورز- ایران)، كاربندازیم 50% پودر وتابل (ژكوم چین) ، تریادیمنول 5/7 دی اس (شیمی كشاورز)، دی نیكونازول 2 % پودر وتابل (شیمی كشاورز)، كاربوكسین تیرام 75% پودر وتابل (رویال كمیكال ایتالیا)، مانكوزب 80% پودر وتابل (سینوكوم سوژو چین)، مانكوزب 80% پودر وتابل (ژكوم چین) و شاهد (ضدعفونی نشده) در مجموع با 15 تیمار و 4 تكرار اجرا گردید.

ارزیابی از طریق شمارش خوشه‌های سالم و بیمار و تعیین درصد آلودگی تیمارها انجام شدو تجزیه واریانس، اختلاف آماری بین تیمارها را در سطح 1% نشان داد. مقایسه میانگین 8 تیمار مشخص نمود كه بین تیماریهای قارچكش و تیمار شاهد، اختلاف معنی‌داری وجود دارد، در حالیكه بین انواع قارچكش‌ها در مقادیر مصرف اختلاف آماری موجود نیست و این بدان معناست كه قارچكش‌های توزیع شده در كشور جهت ضدعفونی بذر علیه سیاهك پنهان گندم، به نحو مشابه و یكسانی نه تنها در مقدار مرسوم 2 در هزار بلكه با میزان نصف آن یعنی 1 در هزار نیز قادر به كنترل بیماری هستند (اسدی و بهروزین، 1379).

برای تولید ارقام تولید مقاوم، شناسایی پاتوتیپ عامل بیماری به منظور تعیین فاكتورهای بیماریزایی و ژن‌های مقاومت موثر در مناطق مختلف ضروری می‌باشد. طی سالهای 1376 تا 1378 تعداد 5 نژاد T.laevis از مناطق مختلف كشور شناسایی و گزارش گردید. برای بررسی پاتوتیپ‌های جدید، سنبله‌های آلوده به T.laevis   از مناطق مختلف كشور جمع‌آوری شده و اسپور بدست آمده از هر سنبله به عنوان یك جدایه قارچ، جهت آلوده سازی بذرهای ارقام متمایز كننده نژاد مورد استفاده قرار گرفت، كه در نتیجه تعداد 9 پاتوتیپ جدید شناسایی شد.

با توجه به اینكه ژنهای Bt1 و Bt6 نسبت به نژادهای L-4 و L-17 كه شناسایی شده حساس بوده، ژنهای Bt5 ، Bt10 ، Bt11 ، Bt12 ، Bt14 ، Btp در مقابل این پاتوتیپ‌ها و نژادهای شناسایی شده، دارای مقاومت بوده كه می‌توان جهت اصلاح ارقام برای مقاومت به بیماری سیاهك پنهان گندم از آنها بهره گرفت (مردوخی و ترابی، 1381).