بین خصوصیات روشنایی و تولید متابولیت های ثانویه گیاهان دارویی ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد و نقش اکوفیزیولوژیک روشنایی در تولید فراورده های مذکور، عمده و اساسی است. فعالیت گیاهان در سنتز متابولیت های دارویی، تحت تأثیر وضعیت های مختلف نوری تغییر می کند.
بین خصوصیات روشنایی و تولید متابولیت های ثانویه گیاهان
دارویی ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد و نقش اکوفیزیولوژیک روشنایی در تولید فراورده
های مذکور، عمده و اساسی است. فعالیت گیاهان در سنتز متابولیت های دارویی، تحت تأثیر
وضعیت های مختلف نوری تغییر می کند.
میزان احتیاج گیاهان به مقادیر نور متفاوت است، به طوری که
بعضی از گیاهان جهت تسریع در رشد و نمو به مقادیر فراوان نور نیاز دارند (گیاهان
روزبلند) بعضی دیگر به مقادیر کم نور محتاجند (گیاهان شب بلند) و گروهی دیگر از
گیاهان ممکن است نسبت به تغییرات مقادیر نور واکنش نشان ندهند (گیاهان بی تفاوت). کیفیت،
شدت و مدت روشنایی هر یک به تنهایی می تواند تأثیر عمده ای بر وضعیت متابولیت های
ثانویه گیاهان دارویی بر جای بگذارد.
![]()
![]()
کیفیت نور:
برخی از گیاهان به پرتوهایی با طول موج کوتاه مانند نور
فرابنفش واکنش نشان می دهند به طوری که این پرتو با برخی مواد مؤثره مانند
آلکالوئیدها که در گیاهانی نظیر توتون (
Nicotiana tobacum
)، گونه ای شابیزک (
Atropa caucisica
) و گونه ای تاتوره (
Datura spp.
) موجود است، رابطه مثبتی دارد.
مطالعات نشان داده که طول موج مذکور، نه تنها باعث افزایش ماده مؤثره می شود بلکه
در افزایش وزن خشک محصول نیز تأثیر بسزایی دارد.
نور آبی (که از طول موج کوتاهی برخوردار است) نیز تأثیری
همانند نور فرابنش بر گیاهان مذکور دارد. یعنی نور آبی باعث افزایش آلکالوئیدهای
موجود در تعدادی از گیاهان می گردد. بعلاوه نورهایی با طول موج کوتاه مقدار اسانس
گیاهان حاوی این ماده مؤثره را نیز کاهش می دهد.
![]()
![]()
شدت روشنایی:
شدت روشنایی نیز از دیگر عوامل عمده و مؤثر بر گیاهان
دارویی است. به طوری که کاهش شدت روشنایی از 10 هزار لوکس میزان استروئیدهای
آگلیکون موجود در گیاه آفتاب دوست تاجریزی دارویی (
Solanum laciniatum
)
را تا یک چهارم تقلیل می دهد. اما در میزان مواد مؤثره مذکور در گیاه سایه پسند
گونه دیگری از تاجریزی (
Solanum dulcamara
) هیچگونه تغییری ایجاد نمی کند.
شدت روشنایی باعث افزایش مقادیر گلوکوزیدها در گونه ای گل
انگشتانه می گردد. بررسی روی بابونه در فیتوترون نشان داده است که کاهش نور در طول
رویش این گیاه باعث کاهش تعداد گل، اندازه گل ها و همچنین کاهش مقدار اسانس و
کامازولن موجود در آن می گردد. بررسی دیگر در بومادران، ارتباط تنگاتنگ سنتز اسانس
با شدت روشنایی را در این گیاه تأیید می کند.
شدت روشنایی همچنین باعث افزایش آلکالوئیدهای موجود در
پروانش صغیر می گردد، در حالی که نور عامل اساسی رشد گیاه مذکور به شمار نمی رود و
این گیاه در سایه به خوبی به رشد خود ادامه می دهد.
بررسی ها بر روی نقش شدت روشنایی در تشکیل آلکالوئیدهای
خشخاش نشان داده است که با افزایش شدت روشنایی، مقدار آلکالوئیدهای مورفین و کدئین
افزایش می یابد.
![]()
![]()
مدت روشنایی:
مقدار تابش نور در سنتز ماده مؤثره بعضی از گیاهان تأثیر
مهمی دارد. گیاهانی که به مدت زیاد روشنایی (بیش از یک روز معمولی) نیاز دارند، در
مناطق استوایی که روز معمولی ثابتی دارند، یا قادر به رویش نیستند و یا در صورت
رویش از مقادیر بسیار کم مواد مؤثره برخوردار خواهند شد.
به طور کلی، مقدار روشنایی که در دسترس گیاهان قرار می گیرد
اثر مستقیمی بر میزان تولید ماده مؤثره آنها دارد. مثلاً وقتی گونه ای تاتوره (
Datura innoxia
)
تحت تأثیر شانزده ساعت روشنایی (به مقدار 12 تا 14 هزار لوکس) قرار می گیرد، مقدار
آلکالوئیدهای آسکوپولامین موجود در اندام های رویشی آن (در مرحله گلدهی) افزایش می
یابد، در حالی که در گونه هایی از همین گیاه، مقدار آلکالوئید هیوسیامین زمانی
افزایش می یابد که گیاه تحت تأثیر نوزده ساعت روشنایی قرار گیرد.
وقتی گیاهان اسانس دار در وضعیت روزِ بلند قرار می گیرند
(مانند مریم گلی و نعناع) مقدار اسانس تولیدی آنها افزون خواهد شد. طول مدت
روشنایی تأثیر عمده ای در تولید مواد مؤثره نعناع دارد. همچنین ساعات روشنایی مورد
نیاز برای رویش رازیانه، از اواخر ماه اسفند تا اواسط ماه مهر، 1722 ساعت است.