برنج

خصوصیات گیاهشناسی:

برنج گیاهی است که دارای ارقام زودرس (طول دوره رشد ۱۳۰ تا ۱۴۵ روز)، متوسط رشد (۱۵۰ تا ۱۶۰ روز) و ارقام دیررس (۱۷۰ تا ۱۸۰ روز) می باشد.

ریشه برنج سطحی و افشان بوده و حداکثر در عمق ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتری خاک نفوذ می نماید. در این گیاه بغیر از ریشه های جنینی از محل گره ها نیز ریشه بوجود می آید. هر چقدر رشد برگ ها بیشتر باشد، بر رشد ریشه ها هم افزوده شده و در نتیجه می توان گفت که با افزایش تعداد پنجه ها تعداد برگی بیشتر شده و در نتیجه رشد ریشه ها نیز زیادتر می گردد.

در زمان باز شدن گل ها و به خوشه رفتن برنج رشد ریشه حداکثر مقدار خود را دارد.

ساقة برنج بندبند و تو خالی بوده و در فواصل مختلف ساقه جداره های سختی قرار دارد که در آن قسمت ها ساقه توپر می باشد و گره نام دارد. فاصله بین دو گره را میانگره می نامند. بین سلول های ساقه فضایی بین سلولی زیادی وجود دارد که باعث می شود قسمتی از اکسیژن مورد نیاز ریشه از طریق منافذ تأمین شود. برگ های این گیاه کشیده و دارای رگبرگ های موازی بوده و بدون دمبرگ است و قاعده برگ پهنتر از سایر نقاط آن می باشد و قسمتی از ساقه گیاه یا تمام محیط آنرا احاطه کرده که آنرا غلاف یا نیام می نامند. در قاعده برگ در طرفین غلاف دو صفحه کوچک یا بزرگ بنام گوشوارک (Stipule) وجود دارد. همچنین در محل اتصال غلاف به ساقه زائده ی کوچکی بنام زبانک (Liyule) وجود دارد. همچنین تعداد گره ها در این گیاه از ۱۰ تا ۲۰ عدد تغییر می یابد. در مقادیر مساوی شاخص سطح برگ (LAI) بوته های دارای ساقه بلند از نور بهتر می توانند استفاده نمایند ولی به آسانی ورس می نمایند. ارتفاع بوته های برنج در ارقام مختلف از ۵۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر و گاهی اوقات تا ۲۰۰ سانتیمتر تغییر می یابد.

برگ های این گیاه متناوب بوده و در دو جانب متقابل ساقه قرار دارند. تعداد برگ ها در ارقام مختلف برنج متفاوت بوده، در ارقام زودرس ۱۴ تا ۱۵ برگ، در ارقام متوسط رس ۱۶ تا ۱۷ برگ و در ارقام دیررس تعداد برگ ها ۱۸ تا ۱۹ برگ بر روی هر ساقه می باشد. افزایش دمای هوای پیرامونی در زیاد شدن سطح برگ اثر تعیین کننده ای داشته و موجب بیشتر شدن تعداد برگ ها می گردد. در مقادیر مساوی شاخص سطح برگ (LAI) بوته هایی که برگ های کوچک و زیادتر دارند از بوته هایی که برگ های بزرگ و اندک دارند بهترند.

گل آذین در برنج بصورت پانیکول بوده و فرق آن با گل آذین خوشه در این است که در پانیکول هر خوشه چه دارای دم باریک و بلندی می باشد و به همین دلیل به آن خوشه خوشه هم گفته می‌شود. پانیکول در ارقام مختلف برنج به شکلی فشرده، باز و یا نیمه باز است. البته از نقطه نظر اصلاحگران نباتات در تولید هیبرید و اریته هایی که گل آنها بیشتر باز باشد بهترند زیرا مقدار دگرگشنی و در نتیجه تولید بذر آنها بیشتر است. پانیکول برنج در انتهای ساقه وجود داشته و دارای شاخه های فرعی با محورهای ثانوی می باشد. خوشچه ها روی دو گل کوتاه بوجود می آیند که نوک آن روی گلوم های نازا (لمای عقیم) توسعه یافته است و به چند وجهی کنگره دار تبدیل می شوند، بنابراین نوک فنجانی شکل و متورم مشابه یک زوج گلوم حقیقی است و به آن گلوم حقیقی گفته می شود. هر خوشه چه دارای محور کوچکی بنام محور سنبله است که روی آن یک گل در محور برگک ثانویه که گلوم های نازا نام دارد تشکیل می شود. گلدهی در برنج از نوک گل آذین شروع شده و به سمت پایین ادامه می یابد. در موقع ظهور خوشه نیاز ریشه به مواد غذایی بویژه ازت، فسفر و پتاس زیاد است.

گل آذین در برنج بصورت خوشه ای بوده و دارای انشعابات فرعی می باشد و حاوی سنبلچه های تک گلچه ای است. برنج بر خلاف سایر غلات که ۳ تا ۴ پرچم دارند دارای ۶ پرچم است. نافه کوتاه و بساک ها بصورت دوخانه ای و دارای یک مادگی بوده که حاوی یک تخمدان می باشد. کلاله دو شاخه و پردار است. مادگی دارای تخمدان یک برچه ای می باشد. برگک فوقانی یا گلوم گل دهنده لما (گلومل یا پوشینه سنبله که ریشک روی آن می رود) و پالئا (گلومل یا پوشینه گیاهان گرامینه که فاقد ریشک است)، همراه با گل در برگرفته شده یک گل را تشکیل می دهند. در اطراف هر گل دو برگ بنام پوشینه (Glumelle) وجود دارد که یکی لما (Lemma) و دیگری پالئا (Palea) نامیده می شود. همچنین در انتهای هر سنبله دو برگک بنام پوشه (Glume) وجود دارد. در برنج گلوم ها خیلی کوچک بوده و حتی ممکن است گاهی اوقات حذف شده باشند. طول گلوم های خارجی ۴/۱ لما و پالئا و در بعضی از واریته ها هم اندازه لما و پالئا است. عموماً لما دارای ریشک و پالئا فاقد ریشک می باشد. ۷ تا ۹ روز بعد از گل دادن لایه آلرون از تغییر شکل لایه خارجی بافت آندوسپرم بوجود می آید.

شرایط محیط رشد:

میانگین دمای مورد نیاز برنج هنگام رشد باید بین ۲۰ تا ۳۷ درجه سانتیگراد باشد. پایین بودن دما در اوایل فصل زراعی یا آبیاری مزرعه با آب سرد سبب می شود که زمان رسیدن دانه ها به تأخیر افتد. بالا بودن دما هم موجب کاهش تعداد سنبلچه های بارور و وزن دانه ها می شود.

نور هم یکی از عوامل مؤثر در رشد گیاه است. شدت نور در اوایل فصل زراعی شاید عامل محدود کننده ای برای رشد برنج به حساب آید. اما با نزدیک شدن به پایان فصل زراعی، بویژه موقع تشکیل خوشه، رقابت برای جذب نور بین بوته ها افزایش می یابد.

مناسب ترین میزان رطوبت برای گلدهی گیاه برنج، ۷۰ تا ۸۰ درصد است. رطوبت کمتر از ۴۰ درصد، عامل بازدارنده ای برای گلدهی گیاه به شمار می رود. وزش باد و ریزش باران و تگرگ، در زمان گلدهی زیانبار است. همچنین بارندگی موقع برداشت محصول هم عملیات مربوط به خشک شدن محصول را به تأخیر می اندازد. برنج، کلاً گیاه آب دوستی به شمار می رود، ولی آبزی نیست. چون ریشه گیاهان آبزی قادر نیست که تارهای کشنده و ریشه های فرعی تولید کند. در حالیکه ریشه برنج هم تار کشنده و هم ریشه فرعی دارد.

آب مورد نیاز برنج از سایر غلات بیشتر است. هشتاد درصد آب مورد نیاز محصول برنج تولید شده در جهان بویژه در نقاط استوایی، از آب باران تأمین می گردد. ۲۰ درصد باقیمانده را از آب رودخانه و آب چاه تأمین می نمایند. نتایج بدست آمده نشان داده که اگر دمای آب کمتر از ۱۹ درجه سانتیگراد باشد، زمان رسیدن دانه به تأخیر می افتد. اگر هم از ۳۰ درجه بیشتر باشد، گسترش ریشه و میزان عملکرد گیاه برنج به دلیل محدود بودن اکسیژن موجود در آب، کم می شود و بازدهی گیاه کاهش می یابد.

برنج در خاک های مختلف، از فقیر تا غنی که تنها آب مورد نیاز گیاه تأمین باشد به عمل می آید. البته مقدار آب مصرفی در خاک های سبک بیش از خاک های سنگین است. مناسب ترین خاک برای کشت برنج، خاک رسی با لایه غیرقابل نفوذ در عمق ۵۰ تا ۱۵۰ سانتیمتری و همراه با مقدار زیادی مواد آلی است. برنج اصولاً نسبت به شوری خاک و شوری آب مقاوم است. در صورتی که آب کافی برای شستشوی نمک خاک وجود داشته باشد، می توان از برنج برای اصلاح خاک های شور استفاده نمود.

برنج، همچون دیگر غلات نسبت به نیتروژن واکنش خوبی از خود نشان می دهد. همچنین نیتروژن را به صورت آمونیوم و نیترات جذب می کند. از طرف دیگر، کودهای فسفردار، رشد ریشه و مقاومت گیاه را در برابر بیماری ها و کودهای پتاسیم‌دار، انتقال مواد فتوسنتزی از برگ به اعضای دیگر گیاه بویژه دانه، و نیز استقامت بوته ها را افزایش می دهند. 

خواص درمانی و کاربردهای صنعتی:

تولیدکننده خلط صالح و خواب های خوب بوده، در درمان پیچش شکم و زخم روده، اسهال خونی، اختناق رحم، امراض کلیه و مثانه نافع است. خوردن برنج با شیر و شکر کثیرالغذا بوده و محرک نیروی جنسی و چاق کننده می باشد. خوردن آن با دوغ تازه و سماق، تسکین دهنده حرارت و تشنگی و درمان اسهال صفراوی است.

برنج پخته در اشخاص حرارتی تولید حرارت و در رطوبتی ها ایجاد رطوبت می کند، به همین دلیل اغلب پزشکان در هنگام بیماری خوردن آن را منع کرده اند، ولی در زمان سلامتی آن را کاملاً تجویز می کنند، چون باعث طول عمر و صحت مزاج است. چلتوک برنج دارای مقدار زیادی ویتامین B می باشد.

برنج سفید از سایر انواع آن بهتر و غذائیت آن بیشتر است. برنج دارای حالت جمع کنندگی و یبوست آور است و به تنهائی خاصیت غذائی کمی دارد. برای مبتلایان به فشار خون مفید است.

برای پیچش شکم، اسهال، بیماری کبدی، برنج پخته مفید است، و مولد منی است، به خصوص ترکیب شیر بز با برنج در غذای شیر برنج مفید می باشد.

هرگاه با دوغ تازه یا ماست و یا سماق خورده شود، انواع اسهال صفراوی و التهابات و حرارت معده را از هر نوع عطش، استفراغ را نیز برطرف می کند، به خصوص شیر برنج تهیه شده از شیر بز برای اسهال مفید است، حتی اسهالی که همراه شکم پیچه باشد.

برای درد دور ناف یا به قولی ناف افتادگی، پلوئی که با پیه پشت بز چرب شده باشد، یا در صورت عدم وجود با روغن حیوانی بسیار مفید است.

خوردن برنج پخته باعث دیدن خواب های خوب می شود، به شرط آنکه در خوردن آن زیاده روی نشود.

خوردن آب برنج پخته مخلوط با شیر ضمن نرم کردن سینه هرگاه به مدت ۱۰ روز ادامه یابد، منی را زیاد می کند، و قوه باء را تقویت می بخشد. بهتر است آب برنج با شیر به نسبت مساوی مخلوط گردد. خوردن شیر برنج نیز برای ازدیاد منی مفید است.

تنقیه آب برنج پخته جهت زخم روده و معده نافع است.

ضماد برنج با پیه جهت گشودن دمل مفید است، و در ضمن برای جلا دادن جواهر نیز استفاده می شود.

پاشیدن پودر خاک برنج بر روی زخم های تازه مفید است.

نوشیدن سوپی از آرد برنج با پیه کبد بز جهت اسهال شدید و بیماری های حاصله از آن و زخم روده بسیار مؤثر است.

آب برنج چلتوک ساقط کننده جنین است.

برای خونریزی دماغ، به بینی کشیدن پودر و گردی که در موقع برنج کوبی بدست می آید، مفید است.

برخی آش تهیه شده از پوسته برنج که کاملاً سرند نکرده باشند، را برای تقویت دهی رشد مو مفید می دانند.

آفات و بیماری ها:

بلاست ساقه برنج: این بیماری را قارچی به نام Pyricularia oryzae ایجاد می کند. یکی از مخرب ترین بیماری های گیاه برنج است که با خشکاندن، شکستن و خواباندن ساقه قادر است میزان تولید برنج را به میزان چشمگیری کاهش دهد. سمپاشی مزرعه با سولفات مس و ترکیبات آلی جیوه در کنترل این بیماری تا حدی مؤثرند. 

پوسیدگی طوقه برنج: این بیماری که به ژیگانتیسم هم معروف است، بوسیله قارچ Gibberia fugikuria  ایجاد می شود که این قارچ، سبب رشد فوق العاده ساقه و نازک شدن آن و در نهایت مرگ بوته برنج می شود. دمای بیش از 20 درجه سانتیگراد بویژه در لایه بالایی خاک می تواند شرایط مساعد برای فعالیت این قارچ را فراهم نماید. ضد عفونی نمودن بذر با اگروزان می تواند خسارت ناشی از این قارچ را کاهش دهد. 

تکثیر:

روش مستقیم: بذر را مستقیما داخل خاک آماده می کارند.

روش نشاء: بذر خیس شده را داخل زمین مخصوصی به نام خزانه می کارند و سپس، بوته یا نشای بدست آمده را به زمین اصلی مزرعه منتقل می نمایند.

هشدار:

برنج برای اشخاصی که دچار قلنج یا مستهد قولنج هستند، خوب نیست.

پوسته کاملاً سرند نکرده برنج را برخی افراد مسموم کننده و بخی دیگر عامل سردرد دانسته اند.