راش

جنس راش fagus متعلق به خانواده ی Fagaceae  و دارای 650 گونه است که در 7 جنس قرار گرفته و از نواحی نزدیک استوا تا نزدیک قطب انتشار یافته اند. از این خانواده سه جنس مهم به نام های Castanea ، Quercus ،Fagus در ایران وجود دارد. جنس راش یازده گونه دارد که در نیم کره شمالی منتشر شده اند و از این تعداد تنها گونه ی Fagus orientalis در ایران وجود دارد.

نام علمی راش از واژه یونانی Fago به نام خوراکی گرفته شده  است و اشاره به مأکول بودن دانه های راش دارد. راش اسامی محلی متفاوتی همچون چلر، چهلر، مرس، راج، الاش، آلاش، الوش، قزل آقاج و قزل گز دارد.

درخت راش درختی تک پایه است. در راش گل ها همزمان با برگ ها ظاهر می شوند. گل های نر به صورت شاتون های کوتاه و گرد و یا کروی است که به وسیله ی دمگل های بندی آویزان شده اند. پریانت گل نر در بالا پوشیده از کرک های سیاه رنگ و در قسمت پایین پوشیده از کرک های سفید رنگ است. پرچم ها ضخیم و کوتاه است و بساک آن بلندتر است. دمگل نر بلند و به طول 20-50 میلیمتر است. تعداد پرچم ها در هر گل 8-12 عدد است. گل های ماده معمولا شاتون نیستند، بلکه یک تا سه عدد و معمولاً دو عدد گل در داخل گریبانه مجاور هم قرار می گیرند.

میوه راش فندقه خشک و سه وجهی است. معمولاً تعداد دو عدد در گریبانه ی چهارلبه قرار می گیرد. گریبانه پوشیده از فلس های باریک و بلند است که نواری یا قاشقی شکل است. معمولاً فلس های پایین گریبانه بلندتر از فلس های بالای آن است.

راش جزء درختان با بذر سنگین است. یک درخت راش حدوداً 4-5 کیلوگرم و یا حدود 30000 بذر در سال بذردهی تولید می کند.

ریشه های این گیاه در جوانی به طور عمیق در خاک فرو می رود ولی در سنین پیری ریشه های آن به صورت سطحی گشترس می یابد.

راش دارای دیرزیستی متوسط است یعنی طول عمر طبیعی آن بین 150 تا 300 سال است.

رویشگاه راش در جنگل های حوزه خزر در عرض جغرافیایی 36 تا 38 درجه شمالی و طول جغرافیایی 48 تا 58 درجه شرقی یعنی تقریباً از آستارا تا گرگان قرار دارد. از نظر ارتفاع از سطح دریا، راش درخت ارتفاعات سطح البرز است. جوامع طبیعی راش از ارتفاع 500 متر از سطح دریا به بالا قابل مشاهده است. هرچند از ارتفاع 100 متر به بالا به صورت انبوه دیده می شود. مهمترین درختان راش از لحاظ ارتفاع قالب در ارتفاع 900 تا 1500 متر از سطح دریا قرار می گیرد و کوتاه ترین درختان راش در ارتفاع 1600 متر به بالا دیده می شوند.

درخت راش جزء گونه های پرنیاز محسوب می شود. از لحاظ سرشت نوری این گونه نیم سایه پسند تا سایه پسند است. بیشتر جنگل های راش در جهت شمال دیده می شوند که این امر به دلیل نم پسند بودن راش است. این گونه در رویشگاه هایی که دارای رطوبت زیاد است می روید. از همین رو جنگل های راش در هوای خنک و مه آلود گسترش یافته است.

راش از رطوبت زیاد خاک گریزان است و در خاک های زهکشی شده مستقر می شود. این گیاه در برابر بادهای گرم و سوزان و آلودگی هوا حساس است.

راش نسبت به سرما نسبتاً مقاوم است ولی نهال های جوان آن هم از سرما دیررس بهاره و هم سرمای زودرس پاییزه آسیب می بیند. بروز سرمای ناگهانی و یا طولانی مدت زمستان به چوب راش آسیب می رساند.

درخت راش تاج پوشش انبوهی دارد و نونهال های آن سایه ی درختان مادری را به خوبی تحمل می کند، این در حالی است که بسیاری دیگر از گونه ها نمی توانند چنین سایه ای را تحمل کنند. این گیاه در جوانی به پناه درختان مادری نیاز دارند و طاقت گرمای زیاد را ندارند. درخت راش دارای پوست صاف است و چنانچه ناگهانی در مقابل اشعه خورشید قرار بگیرند و درجه حرارت نیز زیاد باشد دچار آفتاب سوختگی (سوختگی پوست) می شوند که علت آن از بین رفتن کامبیوم و شکاف خوردن پوست است.

قطر برابر سینه ، سطح مقطع، حجم در هکتار، ارتفاع کل، ارتفاع قالب، ارتفاع تنه بدون شاخه و کیفیت تنه درختان از جمله عواملی هستند که بیشتر تحت تأثیر شرایط اکولوژیکی و پایگاهی قرار دارند؛ در حالیکه تقارن و فرم تاج، پیچیدگی تنه و وضعیت شاخه دوانی تحت تأثیر عوامل ژنتیکی می باشد.

گونه های مختلف راش در ژاپن، چین، رشته کوه های البرز در ایران، بلغارستان، کره، ترکیه و رمانی، شرق آمریکا، کانادا و کل اروپا منتشر شده است.

درخت راش سبب کنترل فرسایش خاک، تنظیم شرایط اقلیمی، تولید اکسیژن، جذب دی اکسید کربن و ده ها خدمت دیگر می شود. راش از جمله درختان با اهمیت در احداث جنگل می باشد و نیز از نظر طراحی ییلاقات در زیبایی چشم اندازها بخصوص در پارک های بزرگ اهمیت زیادی دارد. کولتیوارهای زیادی از این درخت وجود دارد که احتمالاً بهترین نوع آن به راش قرمز یا مسی معروف است که از اوایل قرن هجدهم کاشته شده است.

درخت راش علاوه بر جنبه های عمومی دارای مصارف روستایی بسیار است. در روستاها از چوب آن برای ساختن درب و پنجره و تیر و ستون و همچنین انواع کفش چوبی گَتَله، گهواره (پاروهای محلی) و در تراورس سازی، تخته بشکه سازی، ادوات چوبی منزل، جعبه سازی، روکش سازی، قایق سازی، تهیه زغال عالی برای باروت استعمال دارد.