دم اسبی

دانستنیهای علمی

دم اسبی یک گیاه علفی چند ساله از جنس Equisetum در خانواده Equiseraceae است که در بسیاری از مناطق شمال و معتدل سراسر نیمکره شمالی یافت میشود

جنس Equisetum که معمولا به عنوان دم اسبی شناخته می شود یکی از گیاهانی است که به فسیل زنده معروف است. این گیاه یکی از گیاهان باقی مانده از دوره پالئوزوئیک است. در فارسی به آن «دم اسبی»، «دم اسب» و «علف هفت بند» نیز می‌گویند. درکتب طب سنتی با نامهای «ذنب الخیل» و «ذنب الفرس» از آن نامبرده شده‌است. نامهای دیگر این گیاه در زبان انگلیسی Bottle-brush وPaddock-pipes است. دم اسب اولین بار در سال 1920 در نیوزیلند شناسایی و از اواسط دهه 1990 به عنوان یک گونه مهاجم طبقه بندی شد.

خصوصیات - معرفی

دم اسبی دو نوع ساقه هوایی دارد. ساقه‌ای که برنگ قرمز است و در اوائل بهار ظاهر می‌شود و دیگری ساقه نازک که برنگ سبز بوده و بعد از آن رشد می‌کند و مصرف طبی دارد. ساقه بارور که قرمز است از قشر سیلیسی پوشیده شده که به آن سختی خاصی می‌دهد و از آن برای صیقلی کردن فلزات و چوب و پاک کردن ظرفهای فلزی استفاده می‌شود و از ساقه‌های نازا که پس از آن ظاهر می‌شود و رنگ آن سبز و کمی قطورتر است در طب گیاهی استفاده می‌شود.

گیاه دم اسبی دارای ساقه زیرزمینی بسیار دراز، افقی و بندبند است و در هر بند تورمی غده‌ای شکل دیده می‌شود و ریشکهای آن که بر ساقه زیرزمینی اتصال دارند در خاک فرو رفته‌اند.

این گیاه دارای ساقه های غیر بارور و دارای هاگ است که از ریزومهای چندساله رشد می کند. ساقه بارور نمی تواند فتوسنتز کند. گل آذین در انتهای ساقه قرار دارد و در برگیرنده 20 اسپورانژیفور می شود. جوانه زنی، لقاح و رشد گیاهان دم اسبی جوان مانند سرخس هاست.

به طور کلی گیاهان جنس دم اسبی از گیاهان بی گل و نهانزادان آونددار چند ساله هستند. دارای برگهای کوچک رشد نکرده است به طوری که ساقه هوایی آنها ظاهراً بدون برگ است ولی وقتی خوب دقت شود در گروه‌ها و بندهای متعددی که ساقه دارد برگهای رشد نکرده‌ای به صورت فلسهای کوچک سیلیسی و لخت دیده می‌شود. دم اسبی تنها گونه باقی مانده از خانواده Equisetaceae است که با وجود اینکه گیاهی آوندی است ولی به جای بذر با هاگ تولید مثل می کند. برآمدگی های سفید رنگ بر روی این گیاه ناشی از تجمع سیلیکات درون سلولها است. هاگها در اسپورانژیفورهای موجود در مخروطها تولید می شوند. این مخروطها در انتهای هر ساقه قرار دارند. در این گونه از دم اسبی این مخروطها فتوسنتز کننده نیستند ولی در برخی گونه های دیگر مانند E. palustre این مخروطها می توانند فتوسنتز کنند. دم اسبیان به دو صورت رویشی و زایشی صورت می‌گیرد. تولید مثل رویشی در نتیجه از بین رفتن بخشهای هوای بر اثر شرایط نامساعد محیط و رویش ساقه‌های هوایی جدید از ریزوم صورت می‌گیرد.

هاگهای دم اسب درون استروبیل بوجود می‌آیند. چهار نوار به نقطه‌ای از سطح هاگ متصل است که آن را بطور مارپیچ پوشانیده اند و الاتر (بازو) نامیده است. یاخته‌های جنسی روی یک گامتوفیت مشترک تولید می‌شوند. گامتوفیت می‌تواند فتوسنتز کننده و از نظر تغذیه نیز خود کفاست. اسپوروفیت دیپلوئید و یاخته‌های جنسی هاپلوئیدند.

این گیاه هم اکنون تقریبا در همه نقاط جهان به استثنای قطب جنوب یافت می شود. در مناطق معتدل به صورت خزاندار و در مناطق گرمسیر به صورت همیشه سبز است. ارتفاع این گیاه معمولا به 0.2 تا 1.5 متر می رسد. هاگهای این گیاه به سرعت پخش شده و بسیاری از علف کشها هم بر روی آن تاثیری ندارد. دم اسب خاکهای اسیدی را ترجیح می دهد و در واقع آهکی کردن خاک راهی برای از بین بردن این گیاه در مواقعی است که به صورت علف هرز رشد می کند. دم اسب از علفهای هرز لجوج است.

شرایط نگهداری دم اسبی

نور مورد نياز زیاد آبياري و رطوبت مرطوب دماي مورد نياز 5 درجه سانتیگراد خاک مورد نياز خاکهای اسیدی

دم اسبی معمولا در خاکهای ماسه ای و سنگریزه دار و همچنین در مناطق مرطوب مانند مردابها دیده می شود. مقاومت این گیاه به شرایط محیطی، قابلیت تولید ریزوم فراوان و سیستم ریشه ای آن باعث شده است که غلبه بر این گیاه و همچنین انقراض آن مشکل باشد. خاکهای غنی از مواد غذایی و دارای زهکش مناسب برای رشد این گیاه مناسب نیست.

بهترین زمان جمع آوری دم اسبی اواسط تابستان است. ساقه های جمع آوری شده را می تواند به صورت تازه و یا خشک شده مورد استفاده قرار داد.

خواص و کاربردهای دارویی و صنعتی

دم اسبی دارای مقدار زیادی سیلیس می‌باشد و به همین دلیل بنام Silica نیز معروف است. دم اسبی دربرگیرنده ترکیبات گوناگونی دیگری مانند اسید آکونیتیک(aconitic acid)، اسید پالمیتیک(palmitic acid)، نیکوتین، 3- متیل اکسی پیریدین(3-methyloxypyridine)، دی متیل سولفون(dimethylsulfone)، اکوئیسیتین(equisitine)، پالوسترین(palustrine) و تیامیناز (thiaminase ) است. بعلاوه در این گیاه یک ماده تلخ و مقدار کمی اکسالیک اسید، مالیک اسید، نوعی ساپونین و... وجود دارد. در گیاه تازه ۱۵-۳ درصد و در خاکستر گیاه تا ۷۰ درصد سیلیس یافت می‌شود. آزمایشات متعدد نشان می دهد که دم اسب مقدار بسیار کمی طلا نیز دارد.

در آلمان از این گیاه بعنوان مدّر، معرّق و بند آورنده خون استفاده می‌شود. در موارد استسقا، سنگ کلیه و ناراحتی‌های کلیوی تجویز می‌شود. خاکستر گیاه برای رفع اسیدی شدن معده و سوء هاضمه استفاده می‌شود. در مناطق خاور دور و در چین معتقدند که گیاه دم اسب برای بند آوردن خونریزی مفید است. برای معالجه رماتیسم، سوزاک و ناراحتی‌های مجاری ادرار مصرف می‌شود. گیاه دم اسب از نظر طبیعت طبق رأی حکمای طب سنتی ایران کمی سرد و خشک است همچنين اين گياه در بالا بردن خاصيت ارتجاعي و مقاومت پوست نقش دارد و مي تواند در موارد مرگ سلولي اثر مفيد ترميمي در بافت ايجاد كند.

در یک تحقيق اثرات ضد التهابي و ترميمي پماد عصاره گياه دم اسبی در مقايسه با پماد اكسيد روي با پايه مشترك اوسرين نشان داد که عصاره گياه دم اسبی نسبت به اكسيد روي عامل مؤثرتري در التيام زخم هاي پوستی مي باشد .

در ژاپن و کره دانه های این گیاه به عنوان سبزی مصرف می شود. در ژاپن ساقه های این گیاه مانند ساقه مارچوبه مورد استفاده قرار می گیرد. در قدیم از این گیاه به صورت خارجی برای درمان اندامهای سرمازده و زخمها استفاده می شد. از این گیاه برای کاهش مضرات ناشی از رطوبت زیاد در اطراف گیاهان دیگر( مانند بیماری های قارچی) نیز استفاده می شد. سیلیکای موجود در این گیاه تاثیر رطوبت بیش از حد را کاهش می دهد. در طب سنتی اتریش این گیاه به عنوان چای مورد استفاده قرار می گرفت.

از این گیاه به عنوان یک رنگ طبیعی استفاده می شود که می تواند رنگ سبز ملایمی را ایجاد می کند.

این گیاه دارای مقادیر زیادی تیامیناز است که می تواند منجر به ورم، عدم کنترل بر اندامها، کاهش ضربان قلب و ضربان نامنظم آن شود. برخی مطالعات بیان داشته اند که دم اسبی دارای خاصیت آنتی اکسیدانتی بوده و می تواند کنترل کننده سرطان در نظر گرفته شود.

این گیاه به دلیل دارا بودن سیلیکا می تواند در درمان تحلیل استخوانها (osteoporosis)و شکنندگی ناخنها توصیه شود.
نکات مهم در رابطه با این گیاه:
•    به علت وجود برخی از ترکیبات مانند نیکوتین، کودکان نباید از این گیاه استفاده کنند.
•    این گیاه را نباید بیش از 6 هفته استفاده کرد.
•    داروهای تهیه شده از دم اسبی نباید در معرض نور قرار بگیرند.
•    مصرف ماهانه این گیاه می تواند باعث کم شدن ویتامین B1 شود از اینرو در صورت استفاده از این گیاه باید این ویتامین نیز مصرف شود.
•    از آنجاییکه باعث دفع پتاسیم از طریق ادرار می شود بیماران قلبی، کلیوی، دیابتی و نقرسی نباید از این گیاه استفاده کند.
•    این گیاه دارای سلنیوم است که می تواند باعث نقص مادرزادی شود بنابراین زنان باردار نباید از این گیاه استفاده کنند.
•    مصرف زیاد آن ممکن است باعث ناراحتی معده و اختلال در دستگاه هضم و اسهال شود.

هشدار - عوارض جانبی

مصرف بیش از حد این گیاه می تواند برای اسبها مضر باشد. احتمالا تیامیناز منبع مسمومیت در اسبها است. این آنزیم مانع تولید ویتامین B1 می شود. با این وجود فرآیند این اتفاق همچنان ناشناخته است. علایم این مسمومیت در گاوها و گوسفندان نیز مشاهده می شود.

در گذشته از این گیاه استفاده های زیادی می شده ولی امروزه درباره مصرف آن هشدارهایی داده می شود. در سال 2009 مقامات امنیت غذایی اروپا طی گزارشی اعلام کرد که هیچ یک از ادعاها درباره تاثیر گیاه دم اسب بر تقویت بدن، کنترل وزن و سلامت پوست و مو و استخوان را نمی توان ثابت کرد.