توسکا

دانستنی های علمی:

توسکا، توسه یا رازدار (رزدار) نام گونه ای از درخت ها و درختچه های جنگلی از خانواده غان است. این درخت از نوع گیاهان خزان کننده است و به وسیلهٔ باد گرده افشانی می کند. در دنیا بیش از ۳۰ گونه از توسکا وجود دارد که تنها دو نوع از آن با نام های توسکای ییلاقی (سردسیر) و توسکای قشلاقی (گرمسیر) در ایران رشد می کنند، که عمر آنها معمولاً تا ۱۰۰ سال است و رشد نهایی آنها در ۵۰ سالگی قطع می شود. توسکا درختی رطوبت پسند به شمار می رود، بدین معنی که دارای قدرت جذب آب بسیار زیادی است و در زمین های رطوبت و یا باتلاقی دارای رشدی سریع می باشد. 

در فرهنگ دهخدا، توسکا به صورت «توسه» و «توسِکا» (به کسر سین) آورده شده است. این در حالی است که امروزه نام این درخت با س ساکن تلفظ می شود: توسْکا. این نام ریشه در طبری باستان دارد. نام این درخت در گیلان و لاهیجان، توسه (در لاهیجان سیاه توسه و سفیدتوسه)، در رودسرد «توسا» و در گیلان و مازندران «توسکا» است. در مناطقی مانند آستارا، طالش و طالقان این درخت «رازدار» (یا رزدار) نام دارد که «دار» در زبان های این مناطق  به معنی «درخت» است (و توجه شود به ترکیب «دار و درخت» در فارسی امروز.

ارتفاع درختچه های تیرهٔ توسکا معمولاً کم است، اما در شرایط ایده آل و مناسب (مانند زیاد بودن درجهٔ مرطوبی خاک و غنی بودن آن) ارتفاع آن تا ۲۱ متر نیز می رسد.

برگ ها در این گونه، بیضی و مدور، با پایه ای گوه شکل و متناوب (پر موج) و دارای سطحی چسبنده و حاشیه ای دندانه دار و همچنین رگبرگ های شانه ای شکل هستند. گل ها چوبی و با شکل نامشخص (معمولاً به صورت کروی بوده و در ابتدای بهار و قبل از رویش کامل برگ ها ظاهر می شوند. شاخه های آن خاکستری رنگ با لکه های قهوه ای است به وسیلهٔ جریان باد گرده افشانی می کنند و میوهٔ آن شبیه به توت کال است.

در میان درختانی که در جنگل های شمال ایران وجود دارند، توسکا زودتر از بقیهٔ درختان جوانه می زند و آخرین درختی است که برگ های آن زرد می شود.

توسکا دارای چوبی نرم است. چوب بریده شدهٔ توسکا در هنگام پاییز سفید رنگ است ولی لحظاتی بعد از برش به قرمز متمایل می شود و سپس به رنگ صورتی روشن درمی آید و به همین رنگ می ماند.

همانند تمام درختان خانواده غان، کت کین ها (به انگلیسی Catkin یا میوه های نر و ماده هر دو در یک درخت قرار دارند. کت کین های نر در پاییز ظاهر می شوند و ماده ها در اواخر زمستان و اوایل بهار در میان شاخه های تیره تر. رنگ نرها سرخ تیره است و نزدیک به 10 سانتیمتر طول دارند و با فلس های سپرمانندی پوشیده شده اند که بساک و گرده ها را از باران و بادهای نارس و نابهنگام محفوظ دارد.

توسکا بومی قارهٔ اروپا و جزایر بریتانی است. محل رشد توسکا معمولاً در مناطق پر آب، مانند حاشیه رودخانه ها و سواحل و همچنین حاشیهٔ جنگل هاست و داخل جنگل به ندرت رشد می کند. این درختان در تمامی کرهٔ زمین موجود هستند و دامنهٔ انتشار آنها از ژاپن به سمت آسیای شرقی و شمال هیمالیا و سپس درون اروپا و شمال آفریقا ادامه دارد. در قاره آمریکا نیز از شمال قاره و بخش شرقی کانادا، آنتاریو به سمت غرب و سپس جنوب و منطقهٔ غربی آمریکای جنوبی و رشته کوه آند و نیز در شیلی پراکنده اند.

این گونه فقط در بخش شمالی ایران وجود دارد و در جنگل های مازندران و گرگان و گیلان، مناطق جنگلی طالقان، لاهیجان، آستارا و طالش که همه دارای خاکی مرطوب هستند، رشد می کند.

این گیاه خاک های سنگین و عمیق را برای رشد ترجیح می دهد و به خوبی در خاک های سنگین رسی رشد می کند و مقاومت بسیار خوبی در زمین های فقیر دارد. مکان های آفتابی را می پسندد. درختی سریع الرشد با دوره رشد کوتاه است. ریشه های این گیاه با میکروارگانیسم های خاک همزیستی دارند به طوری که گرهک های موجود روی ریشه ها می تواند نیتروژن اتمسفر را تثبیت نماید. مقداری از این نیتروژن تثبیت یافته مورد استفاده گیاه برای رشد قرار می گیرد و مقداری نیز مورد استفاده گیاهان دیگر که در اطراف آن رشد می کنند، می باشد. 

به خاطر رطوبت پسندی بسیار زیاد تیرهٔ توسکا و قدرت زیاد آن در جذب آب، برای کاهش حجم آب در زمین های مرطوب و علفزارهای باتلاقی و مانداب ها و زهکشی خاک به فراوانی کاشته می شود. همچنین چوب این درخت مورد استفاده در صنایع روکش سازی است.