خبرگزاري آريا- شيرخشت ماني است که به صورت قطعات جامد تقريباً کروي و يا اشکال ديگر به رنگ‌هاي سفيد شيري و يا مايل به زرد با طعم بسيار شيرين و خنک‌کننده به دو نام شيرخشت شهري و هراتي در عطاري‌هاي ايران عرضه مي‌شود.
در گذشته و در بعضي منابع، شيرخشت را ماني مربوط به گياه کاروان‌کش با نام علمي Atraphaxis spinosa دانسته‌اند، ولي پژوهش‌هاي جديد، از جمله پژوهش‌هاي آقاي دکتر امين نشان مي‌دهد که شيرخشت حاصل فعاليت حشره‌اي بر روي دو گونه گياه با نام‌هاي فارسي شيرخشت، گپ شير و سياه چوب با نام علمي Cotoneaster nummularia و Cotoneaster nummularioides از خانواده گل سرخ (Rosaceae) مي‌باشد. اين گياهان در برخي نقاط البرز مرکزي و اطراف بيرجند مي‌رويند و در اثر فعاليت حشره‌اي بر روي آن‌ها ترشحاتي ايجاد مي‌شود که مردم محلي آن‌ها را جمع‌آوري و به بازار عرضه مي‌کنند. شيرخشت به عنوان يک ملين خوب، تب‌بر و ماده خنک‌کننده در طب سنتي ايران مورد استفاده است.
شيرخشت در طب سنتي
ابن‌سينا در کتاب قانون راجع به شيرخشت چنين گفته است:
شيرخشت يا شيرخشک شبنمي است که در هرات بر درخت بيد و گون کتيرا مي‌نشيند. داراي مزاج معتدل است. داراي اثر مسهلي و ديگر خواص مشابه ترنجبين، ولي از آن قوي‌تر است و خاصيت زداينده دارد.
در مخزن‌الادويه راجع به شيرخشت چنين آمده است:
شيرخشت را به فارسي شيرخشک نامند. گفته‌اند شبنمي است که در خراسان و هرات و بعضي بلاد فرنگ بر درختي که آن را در نواحي خراسان کشيرو يا درختي ديگر به نام کبيرو نامند، مي‌نشيند. آن درخت به قدر دو سه قامت بلند مي‌شود و چوب آن خالدار زرد و سفيد، سبک وزن و کمياب و قيمتي است و از آن عصا مي‌سازند.
پژوهش‌هاي سال‌هاي اخير بر روي شيرخشت نشان داده است که محصول خوراکي آن مي‌تواند انسان را تا حدي در برابر تشعشعات اتمي مصون نگاه دارد
لغت فارسي آن «شيرخشک» به معني لبن منجمد يا مشابه شير منجمد مي‌باشد و لغت «شيرخشت» به معني صمغ مشابه شير است؛ چون خشت به معني صمغ مي‌باشد. بهترين شيرخشت تکه‌هاي بزرگ سفيد و شيرين خالص است که چون در دهان گذارند، زود حل شود و زبان را بسيار شيرين و سرد گرداند و شيريني آن با عسل و شکر متفاوت است. طبيعت آن گرم و در رطوبت معتدل است. همچنين ملين طبع و مسهل صفرا، خلط‌آور، مقوي جگر و معده و کاهش‌دهنده حرارت بدن، رافع سرفه و خشونت سينه و حلق و تب مي‌باشد. مسهل نيکويي است که مي‌توان آن را براي همه افراد و سنين بدون اذيت مصرف نمود. با ماءالشعير بهترين مسهل است.
اثر مسهلي آن در صورتي که نزله و سرفه نباشد، با گلاب بهتر است. همچنين با ماءالشعير براي رفع تب حار و افراد گرم مزاج مفيد مي‌باشد. تأثير مسهلي آن با عرق رازيانه و روغن بادام بيشتر و بهتر است. از عوارض آن قراقر در معده (صداي معده) و رقيق شدن مني و سرعت انزال است.
نکات قابل توجه:
1ـ
پژوهش‌هاي سال‌هاي اخير بر روي شيرخشت نشان داده است که محصول خوراکي آن مي‌تواند انسان را تا حدي در برابر تشعشعات اتمي مصون نگاه دارد.
2ـ
استفاده‌هاي جديد و صنعتي از شيرخشت به عنوان يک ملين خوب براي کودکان و رفع زردي سريع‌تر نوزادان مي‌باشد. در اين موارد شيرخشت را مي‌توان جايگزين ترنجبين کرد.
مان شيرخشت
3ـ
اصطلاح «مان» به معني فرآورده‌هايي از گياهان است که توسط گياه يا حشره‌اي که روي آن فعاليت مي‌کند، ترشح مي‌شود.
اين فرآورده‌ها اکثراً به صورت قطعاتي به اشکال مختلف (يا بي شکل) جامد، شيرين‌مزه و محلول در آب مي‌باشند که عمده ترکيبات آن‌ها را انواع قندها تشکيل مي‌دهند.
توليد اين مان‌ها بسيار حساس است و به شرايط آب و هوايي و جغرافيايي محل ارتباط دارد؛ بنابراين مان فقط در بعضي مناطق توليد مي‌شود و بر روي درختان همه مناطق (ايران و جهان) به وجود نمي‌آيد.
مان‌ها علاوه بر خواص شيرين‌کننده و اصولاً ملين، داراي خواص ديگري نيز هستند و از قديم در طب سنتي ايران و جهان مورد استفاده بوده‌اند.
با توجه به تنوع گياهي و شرايط اکولوژي استثنايي ايران، تعداد مان‌هاي توليدشده روي گياهان ايران نسبتاً زياد و از تنوع قابل توجهي برخوردار است؛ به طوري که تعداد و انواع آن‌ها نسبت به بسياري از مناطق دنيا بيشتر است و تجارب طب سنتي ايران در اين زمينه بيشتر از ديگر نقاط دنيا است.
با توجه به اينکه غير از تجربيات طب سنتي ايران مطالعات چنداني روي ترکيبات و اثرات اين مان‌ها انجام نشده است، هنوز سۆالات و ابهامات زيادي در مورد آن‌ها وجود دارد و لازم است براي روشن شدن رمز و راز نوع توليد، عوامل دخيل در توليد، حشرات و گياهان مولد، شرايط ايجاد، مواد مۆثر و اثرات و خواص آن‌ها تحقيقات وسيعي صورت گيرد.
استفاده‌هاي جديد و صنعتي از شيرخشت به عنوان يک ملين خوب براي کودکان
و رفع زردي سريع‌تر نوزادان مي‌باشد. در اين موارد شيرخشت را مي‌توان جايگزين ترنجبين کرد
4ـ
به نظر مي‌رسد توليد شيرخشت بر روي اين گياهان، مربوط به ايران و اطراف باشد؛ زيرا گزارشي از اين مان بر روي گونه‌هاي ديگر گياه در نقاط ديگر جهان ارائه نشده است.
5ـ
ابن سينا در کتاب قانون درخت مربوط به شيرخشت را بيد و گون نام برده که به احتمال زياد منظور اين گياه نيست؛ زيرا مشخصات آن در مخزن‌الادويه با آن‌ها کاملاً متفاوت است و در تحقيقات جديد هم هيچ‌کدام از اين گياهان بيد و گون ارتباطي با شيرخشت ندارند و مان يا صمغ‌هاي حاصله از بيد و گون محصولات ديگري هستند که به نام‌هاي بيدخشت و کتيرا مشهورند.
شيرخشت موجب رفع يبوست مي‌شود
مصرف خاکشير، ترنجبين و شير خشت موجب رفع يبوست مي‌شود به دليل اينکه اين مواد، ماده‌اي که موجب بيماري شده است را از بدن خارج مي‌کند.
در طب سنتي معمولاً برخي اخلاط موجب بروز بيماري مي‌شوند؛ به عنوان مثال زيادي صفرا موجب بروز بيماري مي‌شود.
در طب سنتي براي خروج ماده‌اي که موجب بيماري در بدن شده است داروهايي به کار برده مي‌شود که به آن نضج يا حل کننده گفته مي‌شود که معمولاً بيمار به مدت 3 تا 14 روز اين داروها را مصرف مي‌کند. در مواردي که بيماري بر اثر بروز گرما به وجود آمده باشد، منضج يا حل کننده به کار برده مي‌شود. برخي از منضج‌ها مانند ترکيب خاکشير با ترنجبين است و برخي رژيم‌هاي غذايي و ميوه‌ها مانند انگور مي‌توانند به عنوان درمان کننده بيماري استفاده شود. معمولاً برخي افراد که دچار يبوست مي‌شوند، مي‌توانند يک دوره کوتاه از مواد گياهي مانند خاکشير، ترنجبين يا شيرخشت استفاده کنند تا يبوست آن‌ها برطرف شود. عملکرد منضج در بدن به صورت قطعه قطعه کردن غذا يا غليظ کردن غذاهاي رقيق يا رقيق کردن غذاهاي غليظ است.