در گفت و گو با دکتر مصطفی اسدی، کوشیدیم چهره ای از وضعیت زیست گونه‌های گیاهی در کشور، پیش روی مخاطبان قرار بدهیم. این گفت و گو را بخوانید.
آقای دکتر! چند گونه گیاهی در ایران شناسایی شده است؟
کشور ایران با داشتن اقلیم متنوع و تاریخچه زمین‌شناسی خاص، از تنوع زیستی فراوانی برخوردار است. در حالی که همه جنگل‌های اروپا تحت تأثیر دوره‌های یخبندان در دوران چهارم زمین‌شناسی از بین رفت، جنگل‌های شمال ایران از گزند دوره‌های یخبندان محفوظ ماند. در نتیجه بخشی از گونه‌هایی که در اروپا منقرض شده اند، در شمال ایران به حیات خود ادامه دادند. خب این ویژگی اهمیت فوق العاده ای به جنگل‌های شمال ایران می‌دهد.
جنوب ایران هم با داشتن آب و هوای نیم‌گرمسیری، گونه‌های گیاهی مشترکی با قاره آفریقا و جنوب پاکستان دارد. در واقع تا اینجا ایران هم میزبان شماری از گونه‌های گیاهی منقرض شده اروپایی است و هم میزبان گونه‌های گیاهی آفریقایی.
سایر مناطق ایران از نظر زمین‌شناسی تاریخچه به‌نسبت جدیدی دارند و به همین جهت به طور عمده گونه‌های گیاهی خاص خود را دارند. در نتیجه کشور ایران در قیاس با مناطق مشابه از غنای گیاهی ویژه ای برخوردار است. تعداد گونه‌های گیاهی موجود در جغرافیای پهناور ایران، به حدود هشت هزار گونه می‌رسد.
چرا حفاظت از این هشت هزار گونه اهمیت دارد؟
گیاهان، یک حلقه مهم از زیست بوم هستند. گونه‌های گیاهی در طول زمان با شرایط زیست‌محیطی محل زندگی خود سازش پیدا کرده‌اند. چنانچه در این شرایط زیست‌محیطی، تغییری ایجاد شود که برای گیاهان قابل تحمل نباشد، ناگزیر نمی‌توانند به حیات خود ادامه دهند، در نتیجه محکوم به فنا هستند و در معرض خطر انقراض قرار می‌گیرند. اما انقراض یک یا گروهی از گیاهان تنها به انقراض خود آن‌ها محدود
نمی ماند. انقراض گونه‌های گیاهی، انقراض یک حلقه مهم در زیست بوم است و چرخه حیات را با مشکل مواجه می‌کند. یعنی بتدریج این انقراض به سایر موجوداتی که به گیاهان وابسته‌اند، سرایت می‌کند و بیم انقراض عمومی محتمل می‌شود. بنابراین حفاظت از گونه‌های گیاهی و بخصوص رویشگاه‌های منحصر به فرد از اهمیت و اولویت خاصی برخوردار است.
چه تعداد گیاه انحصاری ایران در خطر انقراض هستند؟
گونه‌های انحصاری، آن دسته از گونه‌های گیاهی هستند که به طور انحصاری در منطقه محدودی به عنوان مثال صرفاً در یک کشور انتشار دارند، بنا بر این گونه‌های انحصاری ایران در هیچ کشور دیگری به جز ایران یافت نمی‌شوند. تعداد گونه‌های انحصاری ایران به رقمی حدود کمی کمتر از دو هزار گونه می‌رسد. جالب است که بیشتر گیاهان انحصاری ایران، انتشار محدودی دارند و محدوده انتشار برخی از آن‌ها در مواردی حتی از چند هکتار تجاوز نمی‌کند. این دسته از گیاهان به طور طبیعی بیشتر از دیگر گونه‌ها، در معرض خطر انقراض قرار دارند. از هشت هزار گونه گیاهی دو هزار و 405 گونه گیاهی در معرض تهدید هستند که درصد بالایی از گونه‌های اندمیک و بومی کشور جزو گونه‌های در معرض تهدید هستند.
متأسفانه مطالعات دقیق و کاملی در حوزه پایش گونه‌های گیاهی کشور در سال‌های اخیر صورت نگرفته است. با این وجود بر اساس طبقه‌بندی IUCN از این دو هزار و 405 گونه در معرض تهدید، ۲۰ گونه در حال انقراض و ۴۳۱ گونه آسیب‌پذیر معرفی شده‌اند.
شماری از گونه‌های مرتعی کشور همانند گون، باریجه، موسیر، آنقوزه و گونه‌های گیاهی درختی مانند بنه، چنار و... در خطر انقراض هستند.
چطور مي‌توان از انقراض گونه‌هاي گياهي جلوگيري کرد؟
در سال‌های اخیر آسیب‌های طبیعی و غیر طبیعی تنوع گیاهی غنی کشور را دستخوش تغییر کرده است. متأسفانه مجموعه‌ای از تهدیدات، تنوع گیاهان را در معرض تهدید و آسیب قرار داده است. این تهدیدات به طور کلی به دو دسته عوامل طبیعی مثل محدودیت رویشگاه گونه‌ها، منحصر بودن گونه‌ها به شرایط خاص محیطی، بلایای طبیعی مثل خشکسالی، طوفان و سیل و تهدیدات غیر طبیعی شامل دستکاری‌های صورت‌گرفته در محیط طبیعی، چرای بی‌رویه دام، ساخت و سازهای بی‌رویه، جاده سازی‌ها، آلودگی‌های زیست محیطی و استفاده بی‌رویه از سموم و… تقسیم شده است.
به این عوامل، فرهنگ برداشت گیاهان خوراکی و دارویی در ایران را هم باید اضافه کرد.
بله. برداشت بی رویه هم باعث در خطر انقراض قرار گرفتن شماری از گونه‌ها شده است. برداشت قسمتی از هر گیاه، بتدریج باعث ضعف عمومی گیاه می‌شود که در اثر تکرار، موجب حذف آن می‌شود. جامعه باید نسبت به این مسأله حساس بشود.
در این سال‌ها رسانه‌ها توانسته‌اند حساسیت جامعه را نسبت به انقراض گونه‌های جانوری بالا ببرند، اما جامعه هنوز نسبت به انقراض گونه‌های گیاهی حساس نیست.
متأسفانه همین طور است. جامعه اخبار یوز ایرانی یا پلنگ را با حساسیت دنبال می‌کند که خوب هم هست و ان شاءالله منشأ اثر هم خواهد بود، اما نسبت به کاهش شدید بوته باریجه یا از بین رفتن بوته گون، حساس نیست. به نظر من علت این امر هم فقط و فقط ضعف آگاهی است. جامعه باید آگاه شود که محیط زیست سالم، هم شامل حفاظت از گونه‌های جانوری می‌شود و هم حفاظت از گونه‌های گیاهی.
جلوگیری از انقراض گونه‌های گیاهی هم نیاز به آموزش عمومی و ارتقای دانش جامعه درباره گیاهان دارد. بعد از آن، نیاز به تقویت حس طبیعت‌دوستی عمومی داریم، آن هم از طریق ایجاد ابزارهای لازم مثل باغ‌های گیاه‌شناسی، باغ وحش‌ها و غیره. اقدام بعدی هم می‌تواند حفاظت از عرصه‌های خاصی باشد که گونه‌های گیاهی خاص خود را دارند. شاید راه آخر هم حفاظت از گیاه کامل و یا بذر آن در «هرباریوم»، در باغ‌های گیاه‌شناسی، بانک‌های ژن و غیره است.
هرباریوم؟
بله. هرباریوم، محلی است که نمونه‌های گیاهی به شیوه‌ای خاص خشک و در آن نگهداری می‌شوند تا تحقیقات گیاه‌شناسی در مورد آن‌ها به عمل آید. به عبارت دیگر با احداث هرباریوم‌ها بستر مناسب جهت انجام تحقیقات گیاه‌شناسی در حال حاضر و برای آیندگان فراهم می‌شود.
همه اطلاعاتی که در خصوص گیاهان مناطق به دست آمده و موجب ارتقای سطح دانش گیاه‌شناسی شده، با استفاده از نمونه‌های گیاهی هرباریوم‌ها بوده است. بنابراین هرباریوم‌ها جزو گنجینه‌های علمی هر کشوری هستند که باید در حفظ و حراست از آن‌ها اهتمام کامل داشت. بانک ژن، محلی است که بذر گیاهان به شیوه‌ای خاص برای طولانی مدت در آن نگهداری می‌شود تا ضمن حفاظت از ذخایر ژنتیکی گیاهان در مواردی خاص اقدام به انجام تحقیقات مختلف گردد. در حقیقت بانک‌های ژن مسؤولیت حفظ و حراست گیاهان به صورت زنده را عهده‌دار هستند.