روتنون
Rotenone
:
روتنون
ماده حشره‌كشی است كه در ریشه برخی از گیاهان خانواده بقولات یافت می‌شود.
از این
گیاهان می‌توان
Deris elliptica
و
D. malacensis
را در هندوستان و
Lonchocarpas utilis
و
L.uruca
را در آمریكای جنوبی
نام برد كه در بین این گیاهان جنس
Deris
سمیت بیشتری برای ماهی‌ها و حشرات دارد.
ریشه این گیاهان از سال
1847 برای مبارزه با حشرات برگخوار مورد استفاده قرار گرفته است. ریشه آنها بین
0.2 تا 0.15 درصد روتنون دارد.
قبل
از اینكه خواص حشره‌كشی این گیاه مشخص شود ماهی‌گیران مناطق حاره عصاره ریشه این
گیاهان را برای صید بكار می‌بردند.
برای این منظور گیاهان مذكور را برای مدتی
خیسانده و سپس آنها را جوشانده و عصاره حاصله را در محیطهای بسته و راكد رودخانه‌ها
می‌ریختند و بدین صورت سبب مسموم شدن ماهی‌ها می‌شدند و سپس آنها صید می‌كردند.
روتنون
خالص به صورت بلورهای سفید مایل به زرد و با نقطه ذوب 163 درجه سانتیگراد است. در
آب غیر محلول و در مجاورت هوا، نور و گرما به سرعت خاصیت سمی خود را از دست می‌دهد
و به رنگ قرمز درمی‌آید. این حشره‌كش از طریق گوارشی و تماسی تأثیر می‌گذارد.
روتنون از راه گوارش برای انسان و دام سمیت كمتری دارد. بر روی گیاهان هیچگونه
عوارضی نظیر ایجاد سوختگی ندارد در حالیكه روی حشرات بسیار سمی است.
روتنون
با كلیه حشره‌كش‌های قلیایی ناسازگار بوده و باید از مخلوط كردن آن با مخلوط بردو،
پلی سولفورها خودداری شود. همچنین روتنون نسبت به نور حساس می‌باشد. می‌توان ریشه
گیاهان جنس
Deris
را در آفتاب خشك نموده و سپس به صورت پودر نرمی در آورد.
از این
پودر 4 تا 5 درصد روتنون به دست می‌آید. از پودری كه دارای 4 تا 5 درصد روتنون
باشد می‌توان یك تا دو كیلو را با 400 لیتر آب مخلوط كرده و در سمپاشی بر علیه
آفات سبزیجات استفاده نمود. این ماده سمی روی حشرات مكنده و جونده به طریق تماسی
بسیار مؤثر است و حداكثر تا 7 روز خاصیت سمی خود را حفظ می‌كند.
برای
سهولت در استخراج می‌توان از حلالهای آلی نظیر كلروفرم، كلروبنزن، كلرواتیلن بنزن
استفاده كرد. در سمپاشی باید روتنون 0.0005 درصد تا0.25 درصد روتنون خالص
داشته باشد تا خاصیت ایده‌آل حشره‌كشی ایجاد نماید.
LD
50 حاد دهانی این سم
برای موشها 1500ـ132 میلی‌گرم بر كیلوگرم، برای خرگوش 3000 میلی‌گرم بر كیلوگرم و
برای انسان 0.3-0.5 میلی‌گرم بر كیلوگرم است. روتنون برای زنبور عسل خطرناك نمی‌باشد.
نحوه
اثر
روتنون
از جمله سمومی است كه علاوه بر تأثیر روی اعصاب یك مهار كننده قوی متابولیكی نیز
می‌باشد. سمیت آن از طریق مهار نمودن متابولیسم تنفسی بوده و در واقع سبب اختلال
در سیستم انتقال الكترون بین
DPNH
یا دی فسفر پیریدین نوكلئوتید و
NADH
یا سیتوكروم
b
می‌شود. این سم سبب قطع
زنجیره تنفسی در سیتوكروم
b
می‌گردد.
به
طور كلی مسمومیت از روتنون فرآیند بسیار بطئی است. در ابتدا باعث فلج شدن قطعات
دهانی و دیگر اندامهای حركتی می‌گردد و سپس بیهوش شدن و مرگ تدریجی فرا می‌رسد. در
بسیاری از موارد پس از قطع علائم حیاتی، قلب همچنان به كار خود تا مدتی ادامه می‌دهد.
روتنون
در اثر متابولیسم و هیدروكسیله شدن به روتنولون
I
و روتنولون
II
تبدیل می‌شود. در كبد
موشها و در بدن حشرات حلقه فوران تحت تأثیر آنزیمها گسسته می‌شود و یك گروه متوكسی
باقی می‌ماند. نوعی الكل از اكسیداسیون یك گروه كتیل از بقایای ایزوپروپنیل به دست
می‌آید كه از متابولیتهای آن به شمار می‌آید.
موارد
استفاده
روتنون
جزء حشره‌كش‌های عمومی است و موارد استفاده آن مانند نیكوتین می‌باشد با این تفاوت
كه اثر آن روی شته‌ها كمتر از نیكوتین است ولی بر روی لارو پروانه‌ها و سخت
بالپوشان بیشتر از نیكوتین مؤثر می‌باشد.
مسمومیت از روتنون بسیار بطئی بوده و
معمولاً پس از 24 تا 48 ساعت ظاهر می‌شود. مسمومیت قطعی است و حشراتی كه مسموم شده
باشند دوباره زنده نمی‌شوند.